November 1936 (4bis); de eerlijkheid van de eerloosheid

Omdat het internationaal gezien roerige tijden zijn, die alleen nog maar roeriger zullen worden, blijven we nog even bij de brief van Pieter die meer Europees nieuws aanstipt. 

Hij heeft in de krant gelezen over de Spaanse troepen die het centrum van Madrid proberen in te nemen, maar het moet wel een grote plaats zijn, als je daar al 4 dagen over moet doen. 

'De opinies die ik zoo hoor zijn dat het nog een heele lange worsteling kan worden. Vooral als het waar is dat Rusland ook een duit in het zakje doet.'

Omdat het nieuws van de inname met grote koppen in de krant stond, terwijl er nauwelijks terrein is gewonnen schrijft Pieter.

'Dergelijke berichtgeven is dan ook oorzaak dat niemand veel van de schreeuwende koplijnen gelooft.'

En meer over de stand der Europese ontwikkelingen:

'Ik las in de N.R.C. een en ander over dat boek van maarschalk De Bono, n.b. mét voorwoord van Mussolini.* Van zoo'n afwezigheid van alle moraal sta je gewoon versteld. Dat boek is de eerlijkheid van de eerloosheid. En zoo knoeit men in de huidige politiek maar verder met allerlei onberekenbare factoren. Want in welke richting de volgende sprong van Duitschland zal zijn daar moet men ook maar naar raden.'

Pieter ziet de bui al hangen en mijmert over zijn eigen vluchtroute.

'Als er van mijn verschillende ijzers die nu in 't vuur zijn de helft komt van hetgeen mogelijk is, dan geloof ik dat ik naar Madeira ga verhuizen. Daar is 't warmer en ook goedkoop en je bent een eindje verder van de Europeesche onrust verwijderd. Als dan de onderlinge vriendelijkheid van de Europeesche mogendheden het Suez-kanaal in de lucht heeft laten vliegen in dien tusschentijd, dan komen de Indische verlofgangers het eerste bij mij langs. Die imperiale neigingen van Mussolini zijn toch niet te beteugelen, dus zoodra Engeland zich voldoende her-bewapend acht komt er in de Middellandsche Zee mot, daar kan je zeker van zijn.'

Een andere onderwerp dan:

'11 November is Sint Maarten. Dat zijn van die benamingen zooals je ze vroeger tegen kwam in romannetjes en verhalen van Andriessen en Van Lennep.** E. Gerdes niet te vergeten.*** St. Maarten wordt hier herdacht met kastanjes en wijn. Ik mocht ook meedoen, want de loopjongen van beneden bracht me een schaaltje gepiepte kastanjes, heet van de naald. Nu had ik van m'n liter wijn van Frits' verjaardag en 'n dronk op 5 November, nog een staartje over. Dus heb ik in m'n eentje geproost op de verjaardag van mijn vriend Chambers, van Sint Maarten en van de Wapenstilstandherdenking.' 

Ik mag hopen dat het hier port betreft en geen gewone rode wijn, want als die twee weken ontkurkt is geweest....

Ik kom nog even terug op die loopjongen, want Pieter schrijft nog:

'De buren van de 1ste verdieping hebben gelukkig weer een dienstbode. D.w.z. ik ben blij voor de oude slagerstante, want ik zal er niet veel nut van hebben. De nieuwelinge is een matrone van tusschen de 40 en 50 zou ik zoo denken, groot, zwaar, log en langzaam. Die loopt ook al of het verplaatsen van haar lichaam een onvermijdelijke last is, zoodat als ik water noodig heb ik haar maar niet eens vraag en liever de loopjongen bij de kop neem.'

* Emilio De Bono schopte het aan het eind van de Eerste Wereldoorlog tot luitenant-generaal en werd lid van het Italiaanse elitecorps. In 1921 sloot hij zich aan bij de fascistische partij van Mussolini om meteen daarna te worden gekozen in de Kamer van Afgevaardigden. In 1936 werd deze veelvuldig onderscheidde legerleider maarschalk van Italië. Het feit dat zijn boek een voorwoord van Mussolini had is opmerkelijk, omdat De Bono in 1943 een motie steunde voor afzetting van deze dictator. Hierdoor werd hij onder huisarrest geplaats en vervolgens bij een 'showproces' als verrader aangemerkt om op 78-jarige leeftijd ter dood te worden veroordeeld. Het boek dat hij schreeft heeft (in het Engels) de titel: Anno XIIII; The conquest of an empire, met inderdaad een voorwoord van Mussolini. Het werk bevat een verslag van Bono's werk ter voorbereiding op de Italiaans-Ethiopische oorlog en de eerste periode daarvan. 

** Pieter Jacob Andriessen (1815-1877) was schrijver en onderwijzer (in Amsterdam). Zijn eerste boeken bracht hij uit onder pseudoniem Pieter Jacobsz, waaronder Adolf of de verloren zoon. Zou dat de inspiratie voor de naam van Frits'broer zijn geweest?

Die andere Jacob (van Lennep) naast schrijver/dichter ook taalkundige en politicus, leefde in dezelfde periode. Lees hier meer over hem.

*** Eduard Gerdes (1821-1898) was, samen met Andriessen in de tweede helft van de 19e eeuw een geliefd jeugdboekenschrijver. Hij was tevens evangelist en predikant (in Haarlem en Doetinchem). Hij schreef Bijbelse vertellingen, reisverhalen en diverse leerboeken (vreemde talen). Er ruist langs de wolken een lieflijke naam, is een van zijn bekendste liederen. Waarom doet me dat nou aan Toon Hermans denken?  

November 1936 (4); wederkerig nihil

Ja hoor, hij gaat, en het bevalt kennelijk goed, want Pieter eindigt zijn verslag met: 'Zondag ga ik weer.'

Het betreft een bezoek aan de Portugeesch-Methodische kerk.

'De opkomst viel erg mee.  Een zaal, drie kwart van 't Nut in de Oppert, liep geleidelijk vol.* Er zullen een paar honderd menschen geweest zijn. Ik was natuurlijk de vreemde eend in de bijt en mocht me in veel bekijks verheugen. Blond haar, blauwe oogen en bijna 6 voet lengte, zijn nu niet bepaald Portugeesche kenmerken. Ik kreeg een liederen- of gezangenboekje en ook een waar uitsluitend de psalmen in proza stonden. Zooals dat vroeger ook in de Calvinistische kerken gebruikelijk was, kregen we eerst een ellenlang gebed. Daarin werd alles opgesomd, net of de Alwetende niets weet. Er werd gebeden voor een spoedige beeindiging van den burgerkrijg in Spanje, voor de zieken, het gouvernement enz. enz. Daarna werd de geschiedenis voorgelezen waarin de broeders van Jozef naar Egypte komen om koren te halen, en waarop ook later de preek gebaseerd was. Drie maal hebben we gezamenlijk een lied gegalmd, met orgelbegeleiding, en deed ik dapper mee. Doordat het Boek der Boeken me nogal vertrouwd is, kon ik veel volgen, en kon ik ook constateeren dat Nascimento gelijk heeft en de S in het Portugeesch gewoon als S dient te worden uitgesproken. In tegenstelling tot de kerken in Nederland werd er slechts ééns gecollecteerd. Ook kon ik hooren dat we aan het slot kwamen door: De Heere zeeg'ne U en behoede U; Hij doe[t] zijn aanschijn over u lichten....enz.'

Of dit na of voor het kerkbezoek is, weet ik niet, maar Pieter krijgt er nog een nieuwe ervaring bij. 

' Ik geloof nooit dat 'n mensch oud genoeg kan worden om alles te beleven wat er te ondervinden is en alle sensaties mee te maken die ondergaanbaar zijn. Want hoeveel ongekende sensaties ik ook in den laatsten tijd heb ondergaan, die van het eten van inktvisch was er nog niet bij. Nu moet je toch waarlijk nog aan je tweede kinsdheid komen om te eten wat hier een alledaagsch kostje is. Als ik van te voren geweten had wat het was, zou ik misschien bedankt hebben voor het twijfelachtig genoegen. Maar ik kreeg het Zondagmiddag van de buren bovengestuurd en ik had geen flauw benul wat het was. Het geval lag op een schoteltje gekookte rijst en zag eruit als Wiener Würstchen. Maar bij de behandeling met mes en vork bleek er geen vel om te zitten en was de substantie heelemaal niet zacht. 't Geval was eenigszins taai en smaakte naar kreeft. Pas toen ik hier en daar een zuignapje in de lamp kreeg begon ik te vermoeden wat ik at. Die zuignapjes waren nog het lekkerst; die haddeniets gestoofd nier-achtigs.'

Het is duidelijk dat elk land zo zijn eigenaardigheden heeft. De Portugesen zullen heus geen kool stoven.

Pieter prefereert de bereiding 

'zóó uit het water, zooals de Engelsche keuken de bereiding van dit gerecht voorschrijft. Hier snijdt men de bladeren met steel en al dicht bij de kop af. Die stelen met blad worden in haar geheel gekookt en opgediend met wat olijfolie er overheen. Nah!'

Al ziet deze man goede voortekenen in het feit dat hij jeuk heeft aan zijn linkerhand en een glas heeft gebroken, hij is helaas verkouden en treurt om het feit dat het alweer 11 dagen geleden is 'sedert ik het laatst van een blanke ziel hoorde.'En dan nog een vervelend dingetje.

'Zooals de bijen, volgens een krantenbericht, bezig waren haar korven al vroeg dicht te maken dit jaar, waaruit men een strenge winter meent te mogen voorspellen, zoo heb ik ook mijn eigen korf hier dichtgemaakt tegen de Atlantische kou. Bijenwas zou wel afdoender zijn geweest dan mijn hulpmiddel, want ik heb 't met kranten gedaan. Trouwens die werkzaamheid was me niet onbekend, want op Essenburgsingel no. 33 moest ik 's winters ook de raamnaden met kranten dicht stoppen/ Maar ik geloof toch niet dat ik het midden-winter zonder een petroleumkacheltje zal kunnen stellen.'

Als de 'lamme luiwammessen' zijn opgehoepeld en Pieter na schoonmaak zijn verblijf nieuw zal inrichten, trekt hij waarschijnlijk helemaal in de kleinste ruimte, de slaapkamer. Die kan het gemakkelijks (en goedkoopst) warm gestookt worden. Hij kan dan sowieso weer wat kosten besparen, want hij hoeft dan niet meer naar het café voor zijn grote behoefte en dat scheelt meteen weer een tramreis. 

'In afwachting van het beeindigen der saneamento-werkzaamheden heb ik eens twee dagen vacantie genomen om door mijn kranten heen te komen en ben ik weer bij tot de 26ste [oktober] ultimo.Er wordt niet veel overgeslagen. Hoogstens de stand van geld- en fondsenmarkt en de nummers van de staatsloterij. Daarbij is de belangstelling wederkerig nihil. Tussen de kranten zat zoo'n radioblad van Philips. Sacramento, wat een toestel om van te kwijlen ofdewel te zeeferen. f 345,- of zoo iets, met één knop die alles doet. - Verder heb ik oude scheermesjes zitten aanzetten in een glaasje water. Ik had laatst in Rotterdam nog een pakje goedkoope mesjes gekocht, maar zoo'n goedkoop is duurkoop. Zagen waren 't. Mijn gezicht wordt er rauw van.'

Op de terugweg van het cafébezoek ziet Pieter de nieuwe Nationale Garde  die er beter uitziet 'dan het stel schooiers die ik eerst gezien zou hebben laten vermoeden.**' Het zijn knappe jonge mannen, wel 800 of 1000 die waarschijnlijk naar Duitsland of Italië zullen marcheren, 'want de vorm van salueren die er wel onafscheidelijk aan verbonden schijnt te zijn, werd ook hier in toepassing gebracht. Trouwens, wat moet je eigenlijk anders met zoo'n hand en 'n arm doen? Zelfs de Socialisten hebben er niet anders van weten te maken dan dezelfde beweging, maar dan met 'n vuist.'  

En dan een opvallend bericht:

Pieter krijgt nog steeds geen post van z'n kinders, maar wel een briefkaart van PaMa uit Den Haag. Zij schrijven dat ze geen idee hebben hoe lang ze in Indië zullen blijven en daarom hebben besloten hun huis niet te verhuren. Dit betekent dat ze eerder op vakantie gaan, dan dat ze zich permanent in Indië zullen vestigen. Omdat Frits en Els natuurlijk een verlof (van 1 1/2 jaar) plannen, is dit wel logisch. 

 

* In het Nutsgebouw aan de Oppert in Rotterdam werden diensten gehouden door de Vereniging van Vrijzinnige Hervormden. Het gaat dan om het gebouw van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen, zie hierboven het interieur van de grote zaal.  

** Op 30 september 1936 werd het Portugese Legion opgericht, een burgerleger dat in het leven werd geroepen door de regering nadat er een duidelijk nationalistische geluid was ontstaan bij een optocht in Lissabon eind augustus. Bij die gelegenheid werd de angst voor bedreigingen, zoals die in naburige landen, uitgesproken en werd voorgesteld om een leger samen te stellen. Hier werd massaal op gereageerd en meer dan 20.000 mannen sloten zich aan. Om dit leger niet te laten ontsporen en corruptie te voorkomen, werd het onder gezag van de regering geplaatst. 

November 1936 (3); maar nou lieg ik

Misschien is Pieter afgeleid. Hij maakt op de verjaardag van zijn oudste kleinzoon geen melding van dit heugelijke feit. Die afleiding zou uit twee dingen kunnen bestaan. Het is namelijk plotseling echt koud geworden en het regent veel. Daardoor is het echt minder behagelijk. 'Ik zal daar maar niet over gaan jammeren, want dan kan ik nog vier à 5 maanden aan den gang blijven.' 

In verband met die daling van temperatuur overweegt Pieter om zijn slaapkamer naar achteren te verplaatsen. De voorkant ligt pal op zee/de riviermonding, dus 'alles wat de Atlantische Oceaan aan kou geeft, krijg ik hier aan de voorkant natuurlijk uit de eerste hand.'

Het intreden van de winter heeft nog een vervelende consequentie; met het korten van de dagen is de electriciteitsrekening omhoog geschoten (van 13 naar 19 escudos per maand). Pieter verwacht nu op de 24ste van de volgende maand, met prijzen die zullen blijven stijgen, in z'n eentje het 'Zonnewende-Kerst-Lagere-Electriciteitsrekening-feest te vieren.'

Maar de interne verhuizing moet nog even worden uitgesteld. Er gebeurt nog teveel in huis, mogelijk dus de tweede reden waarom Pieter de verjaardag van Henkje niet vermeldt. 

'Mijn vertrekken zitten als-maar dik onder de stof. 'n Uurtje nadat ik stof afgenomen heb is er van de zindelijkheid niet meer te zien. MAAR daartegenover staat dat de werklui dan ook flink opschieten - maar nou lieg ik. Gisteren hebben 1 metselaar, 1 leerl. metselaar, 1 sjouwerman, 1 assistentje sjouwerman plus 1 aspirant, assistent-sjouwermansleerling een schoorsteeentje dat aangelegd moest worden en waarvan één zijde de muur van het huis is, terwijl de andere drie zijden per laag uit drie steenen bestaat, 4 á 5 decimeter hooger opgetrokken! Die kerels hebben het melangeren tot een kunst verheven. Ook de loodgieters kunnen in een mum van tijd een minimum van huisleiding aanbrengen. Absolute kunstenaars, zooal niet in hun vak dan toch in ieder geval in het meesterlijke lijntrekken.'

Pieter is blij dat hij zijn eigen tijd de afgelopen maand beter heeft besteed, al heeft al dat aanschrijven hem wel 10% van zijn "kapitaal" gekost aan postzegels. 

'In dit geval echter heb ik er geen hartzeer van, aangezien het als belegging moet worden beschouwd en niet als uitgave. Deze eerste stuip afgewerkt zijnde, begin ik eerstdaags aan de tweede, maar zal nog wachten tot die lamme kerels de deur uit zijn, want behalve de voortdurende stoornis is het een smeerboel van geweld.' 

Dus, als ze de deur uit zijn, gaat Pieter een schoonmaakster erbij halen en vervolgens zijn bed verplaatsen.

Ondertussen zijn er pakken met relatief oude kranten en tijdschriften via de familie Chambers binnengekomen. Pieter memoreert in dit verband Mnr. Goedhart uit Voorschoten, 'weten jullie nog, die drie maanden met z'n kranten achter was, maar conscientieus niets nieuws wou lezen tot hij bíj was.' 

Dan nog een paar kleine zaken. 

Wat de postzegels betreft wacht Pieter nog steeds op toezending van Essiefissie, maar daar hoort hij niets over. 'En net als met die andere gevallen [hij krijgt immers maar geen antwoord op diverse vragen]: ik BLIJF toch vragen, dus kunnen jullie er net zoo goed NU antwoord op geven als later.'

'Revolutienieuws nihil. De opinie hier is dat het nog best een heele tijd kan duren, want dat Catalonië nog heel wat mannetjes op de been kan brengen en men daar zijn 'last stand' zal maken met groote hardnekkigheid. Nous verrons. Voldoende stof om aan een nieuw vel te beginnen heb ik nu eigenlijk niet, dus moeten jullie het voor deze week maar welletjes vinden. Dag kinders! Mijn apostolische groet, vaderlijken zegen en hoopies liefs ook voor de ukken.'

Het is in deze periode dat de Spaanse regering vlucht uit Madrid en zich vestigt in Valencia. Een dag nadat Pieter deze brief schrijft, komen de nationalisten daar aan en een hevige stijd zal volgen. Pieter heeft achteraf gezien natuurlijk gelijk. Het zal al met al nog best een heele tijd duren. Hier wat meer achtergrondinformatie.

November 1936 (2); zijn glundergezichtje

Er is er een jarig, dus wat schrijft Els:

'Vandaag een reuze feestdag Henkje jarig en zoo mooi dat de briefkaarten van PaMa + Katy op tijd kwamen, gisteren avond toen we z'n tafel met de cadeaus aan het klaar zetten waren. Die briefkaarten kwamen er ook op te staan en het was met de bloemen een feestelijk geheel. 

Van z'n pappie en mammie kreeg hij een mooie boot die echt varen kan, die hij schitterend vond en die vanmorgen dan ook prompt in het meer gedemonstreerd werd. 

Van Opa en Oma de kaart met de autoped belofte en een fluweelgummi varkentje dat jullie vroeger stuurden, en dat 'ie erg mooi vond en nu mee naar bed heeft. Zouden jullie voor Bobbie ook nog eens zooiets kunnen meenemen, want hier zijn ze niet te krijgen en als cadeau voor een baby is het ook eenig, neem er maar wat stuks van mee.

En van opa Deys de doos met stempelkussen en voorbeelden datie eigenlijk voor z'n 3e verjaardag had gekregen, maar we vonden het nog wat wijs voor hem en hebben het bewaard tot nu en het is een succes geworden. 

Verder een doos met celluloid artikelen en een groote doos met 12 lampions, die vanavond aangestoken werden, wat een eenig gezicht was, een feestelijke stemming. Van tante De Jong kreeg hij een fietslamp en van tante van Zanen een autootje. 

Of hij dus verwend is, en de heelen dag was ik tot zijn beschikking. Hij zei vanmorgen opeens: "Wel bedankt voor de fijne dag, als mamma jarig is krijg mamma ook cadeautje van Henkje, nog hoeveel nachtjes slapen is mamma jarig." Jullie had zijn glundergezichtje moeten zien toenie de tafel met cadeaux zag en de 4 kaarsjes erop brandend en de versierde stoel, "die ook jarig was".

Over onszelf nog het nieuws dat we Maandag [?] naar Fort de K. zijn geweest mèt Henkje, erg genoeglijk, er was een plantersvergadering en een drukte opeens. Bobbie was thuis onder de zorg van tante de Jong, dat was voor hem het beste. We gingen half 8 en waren om half 3 weer terug. We hebben nog gezwommen en Henkje heeft zijn kunsten getoond.' 

Er is bezoek geweest van de resident, met de A.R. in zijn kielzog. Frits schrijft erover dat die beiden ooit in Manindjau als controleur hebben gezeten, dus dat hij zelf de derde generatie is. Het is een gemoedelijk bezoek, ze blijven niet eten, maar Els heeft voor de gelegenheid wel een nieuwe jurk gemaakt die haar goed zit. Van de buurdame heeft ze geleerd hoe ze smockwerk moet maken, dus dat heeft ze toegepast. 

Ondertussen komen de diverse rollen met drukwerk, zowel van PaMa als van vader binnen, dus er kan weer heerlijk gelezen worden. En dan kan er op de radio ook nog naar Chopin geluisterd worden. 

Dus eindigt Els 'als een tevreden moeder van een 4 jarige zoon! en binnenkort nog een van één jaar.' 

Frit voegt maar weinig toe, want Els heeft hem maar een half velletje overgelaten. Hij weet dat de boot in Singapore op dinsdag aankomt en er dan als het schema niet gewijzigd wordt op donderdag een aansluiting naar Pakan Baroe kan worden genomen. Vliegen is nog niet mogelijk.  Omdat Els al verslag van de verjaardag heeft uitgebracht, hoeft Frits daar ook geen woorden meer aan vuil te maken, behalve dan: 'Wat een leeftijd al. Nog twee jaartjes en hij moet naar school.' 

November 1936 (1); met liefkozende blikken

Wat kunnen mensen er toch rare tradities op nahouden.

'ALLERZIELEN!' begint Pieter, 'Mijn prozaische buurman beweert dat vandaag de weduwen met een opengesneden ui in de mouw naar het kerkhof gaan om de traditioneele bloemen neer te leggen. Ik voor mij houd het dan toch maar liever bij het poetische, maar dan ook heel wat mooier en inniger "Allerseelen" (Schumann of Schubert) dat zoo prachtig in moeders volle altstem lag. Dat gaf me altijd koude rillingen overn m'n rug.'*

En natuurlijk wordt er op deze dag niet gewerkt, ook niet aan het 'saneamento', helaas. 

'We kennen in Holland en elders de gemeente-slag, maar hier hebben ze zelfs het aantal voetstappen dat ze per minuut zetten nauwkeuriglijk vastgesteld. Ze bewegen zich hier zóó voort dat ze bij het loopen nog nét niet omvallen of op één been schijnen te balanceren. Ik kan me niet herinneren ooit in mijn leven met een verliefde blik naar een rioolbuis te hebben gekeken - maar hier kom je er toe. Ieder buis die ik naar boven zie komen streel ik met liefkozende blikken. Een bijna niet minder groote last bij dit miserabele geval is dat ook mijn watertoevoer is afgesloten.'

Door dit watergebrek loopt Pieter 's avonds met zijn buurman mee naar beneden. Daar haalt hij een kan water.

'Gelukkig leverde dat het voordeel op dat ik uit zijn steeds brandende fornuis een kan heet water kreeg, wat gemakkelijker is dan je bad in drie deelen per theepot kokend water te moeten afwerken. Ook kreeg ik  er een groote waschkom bij te leen wat alweer een weelde was, aangezien ik anders met m'n beenen een meter hooger in m'n 'waschstand' acrobatische oefeningen moet doen. Alweer een les in de relativiteitsleer van de 'luxe'. Ik ben al blij met een platboom-waschkom, terwijl ze in de tuindorpen rondom Rotterdam steenkolen en aardappelen in de badkuip bergen. 

Wat het Portugees betreft heeft Pieter het volgende op te merken. 

Uit nieuwsgierigheid, gerelateerd aan de taal, neemt Pieter zich voor eens naar de Portugees-Evangelische kerk te gaan die nascimento hem heeft aangewezen.**

' Ik herinner me dat Mevr. Chambers in de Schotsche kerk van Rotterdam zoo'n aardig Schotsch dialect had opgepikt en nu zal ik misschien een methodistisch-Portugeesch opdoen.'

Tot slot wil vader zijn kinderen een goede tip (tegen roos) niet onthouden:

'je hoofd shampooen, je weet wel, zoo met tien vingertoppen,met alcohol. De alcohol is hier nog al goedkoop. Voor een apothekerfleschje, 90%-ige alcohol betaal ik één Escudo. De huid van je  hoofd wordt er zoo schoon van als een zij-dje. Wat een 'zij-tje' is weet ik niet, maar zóó schoon wordt 't in ieder geval [...] Dè.'

* Ik denk dat Pieter hier de Litanei auf das Fest Allerseelen van Schubert bedoelt. Luister hier naar de uitvoering van Elisabeth Schwarzkopf.

** Dit is waarschijjnlijk de uit 1877 stammende Igrega Metodista do Mirante in een woonwijk in Porto. Het is de oudste protestanse kerk van de stad. De facade is bedekt met tegels uit de jaren '30, die Bijbelse voorstellingen afbeelden. 

Oktober 1936 (10); de menschen zeggen havermout

Het lijkt erop dat Els en Frits nog niet helemaal vertrouwen op de komst van PaMa. In hun brieven aan deze ouders schrijven ze beiden toch ietwat gespannen uit te kijken naar de 'echte' brief die nog komen moet, met daarin meer details over de plannen. Maar eerst moet Frits PaMa hartelijk danken voor de postwissel die is gestuurd naar aanleiding van zijn verjaardag en het tinnen huwelijksjubileum (van 6 1/4 jaar). 

Dan schrijft Frits over 'de brief die vandaag moet komen. Want daar staat dan de uiteindelijke beslissing in of jullie misschien toch komen. Ik voor mij twijfel niet aan den uitslag, maar, per slot, je kunt nooit weten.'

Wat gaan er toch dagen over heen, vaak doorgemaakt in spanning, voor er weer een bericht, en dus ook een antwoord komt, aan beide zijden van de familie en oceanen. 

Zo is er dan ook eindlijk, op 15 oktober, bericht van pa, na zijn terugkeer uit Engeland. En dat verklaart ook waarom Frits maar niet met zijn dagboeken over de brug komt.

'Ja, vader, het is duidelijk te zien dat er herrie is in Spanje. Vroeger deed je brief er plusminus 24 dagen over en nu 5 weken. Overigens doet dat er niets toe, als hij maar komt. Nu ik weet dat je weer in P. terug bent, zal ik binnenkort de afschriften van mijn dagboek sturen. Ik kreeg je antwoord daarop toen je al in Engeland was en heb er daarom mee gewacht.

De wereld bestaat uit tegenstellingen. In Europa en speciaal dan in Spanje op 't ogenblik niets dan ellende. Hier alles in uitstekende welvaart. In Europa devaluatie en depreciatiw en hier valuatie en appreciatie. In beide gevallen bedoel ik met "hier" ons, in Maj. Wij gloren in het bezit van twee fijne jongens en gelukkig weinig financieele zorgen. Met ander woorden: wij hebben en maken het goed. Henkje is een zware vent geworden de laatste tijd. Hij komt me dikwijls van kantoor halen en dan moet hij altijd op m'n nek zitten. Nou, soms is 't me te warm, maar de keeren dat ik 'm naar huis draag kan ik merken dat hij behoorlijk zwaar is. En Bobbietje is een en al lolligheid. Alles aan dat jong is nu eenmaal schattig. Hij kruipt nu al behoorlijk en steekt daarbij lange en onverstaanbare speeches af. Ook staat hij al behoorlijk. Izelf begin ook wat dikker te worden. Weeg nu ruim 66 kg. en merk aan diverse pakken dat ze me span beginnen te zitten.' 

Els zal van de postwissel iets van tin gaan zoeken, om als aandenken te bewaren. En ze is erg opgelucht nu eindelijk een brief van vader te hebben ontvangen. Ze vreesde na de lange stilte al dat hij misschien ziek zou zijn. Dat je het niet allemaal krijgen kan, zoals je het hebben wil, merkt Els op naar aanleiding van de 'akelige' brief van PaMa met het nieuws dat ze niet zullen komen. En nu hoopt de dochter, met haar man, dat uit een volgende brief zal blijken dat ze toch van gedachten zijn veranderd, dus 'ik wacht nu maar weer op een volgende week en dat zal ik blijven doen tot jullie besloten hebben om toch maar te komen, wees daarvan overtuigd.' Ze verlangt werkelijk vreselijk naar de volgende brief en naar het weerzien met haar ouders.

Els laat de familie ook nog even weten dat ze zo'n plezier heeft van haar kinderen op deze leeftijd. 

'Henkje vragend en vertellend, opmerkend en Bobbie die heerlijke tijd waar ie de eerste woordjes in zal gaan zeggen. Vanmorgen van Henk de opmerking : je moet niet zeggen: Bobbie eet pap, de menschen zeggen havermout. Hij begint zo een pietsie te zwemmen, de afspraak was dat hij het zou moeten kunnen als opa en oma kwamen om te laten zien.

Er is ook bericht van Katy gekomen, die het goed maakt. Verlagen van Juliana met haar Benno, ook van deze schoonzus, zijn meer dan welkom. 

Mogelijk wordt de verloving 'thuis' ook gevierd, want er komt veel bezoek. De oude bekenden uit de Priamantijd (de familie Lefèbre met 4 kinderen) en Dee en Wieger (ahha, eindelijk de voornamen) De Jong. Els laat voor de gelegenheid een 'nassi goreng en Indische koekejes laten maken en die vielen erg in de smaak. Heerlijk gezwommen en daarna getennist. Het was een gezellig dagje.' 

En zo klinkt het ook. Het zijn fijne tijden daar in Manindjau, dat is wel duidelijk.

 

Oktober 1936 (9); snotneus-af

Natuurlijk wordt de verjaardag van Frits thuis gevierd. Els brengt verslag uit en begint (na dank voor de felici-taties) met te zeggen dat hij er op zijn dertigste nog steeds jongensachtig uitziet. De dag was gezellig, dat vond het hele gezin.

'eerst 's morgens Papa op bed gefeliciteerd met Henkje en Bobbie en allemaal hadden we ons cadeautje aan de pols gestrikt. Eerst Bobbie met een paar sokken, toen Henkje met een portemonnaie en toen Elsje met 3 bankjes van fl 5.- In de voorgallerij stonden veel bloemen, zonnebloemen, chrysanten, anjers en de lamp was versierd met asters.'

Van De Jong krijgt Frits een doos sigaren. De B.P.M- vrijgezel Erkelens, 'een grote sobat van Fisje' komt inmiddels bijna elke dinsdag eten en blijft dan 's middags zwemmen. Deze man heeft voor het feestmaal asperges geregeld. 

In de middag rijdt het echtpaar naar Fort de Kock waar Fonay wordt gefeliciteerd met de geboorte van een zoon. Daarna gaan ze naar de bioscoop. Daar draait: 

'een reuze fijne film toevallig, Rendévous, een oorlogsfilm met spionage, reusachtig.* Na afloop diner in het hotel. De stemming zat er dusdanig in dat we om half 3 pas thuis kwamen. De kinderen waren zoet geweest, de meid had binnen geslapen.' 

De volgende dag komt Fanoy naar Manindjau om over zaken te praten, maar hij blijft gezellig plakken en kletsen. 'Hij is een gezellige prater en zoo uit z'n gesprekken te oordeelen mag hij ons wel en nu de baby er is, is 'ie heelemaal in z'n nopjes.' 

Nieuwtjes zijn verder een nieuwe tand bij Bobbie en een aardbeving, midden in de nacht die gelukkig niet erg hevig was. In Taloe waren echter wel 17 schokken en meldden de familie Kwantes dat de etenskast was omgevallen. 'Gelukkig zijn ze verzekerd, maar geschrokken zijn ze niettemin.' 

Els is blij te hebben vernomen dat vader weer in Porto is en zo hartelijk is ontvangen door de katten. Normaal gesproken zijn het geen aanhankelijke beesten, 'maar misschien maakt de Portugeesche kat een uitzondering'. En dan direkt aan vader gericht: 'U zit daar toch maar dicht bij die Spaansche herrie. De brief had er ruim 5 weken over gedaan, wat erg lang is.' 

Katy/Teetjest laat in een brief, ook met felicitaties voor haar broer, weten dat ze uitziet naar een andere baan. Daaruit blijkt wel 

'dat het tehuis nou niet A1 voor je is, je moet er zeker veel te veel werken voor weinig geld en dank. Dat voldoet niet op den duur, maar je moet er wel op rekenen dat je niet direct wat krijgt, op het oogenblik zijn er zooveel sollicitanten dat het niet mee valt.'

Ook PaMa bedankt voor de brief en nog zo wat kleine opmerkingen. Dan het zwierige 'Erg veel liefs en zoenen , Jullie Els' en de brief is klaar.

Els kan dan wel schrijven over haar nog steeds jongensachtige man. Frits heeft een andere visie in de opening van zijn brief.

'Thans gebukt gaande onder het gewicht van drie kruisen xxx voel dat ik oud begin te worden. Toen ik 16 jaar [was] kende ik iemand die 30 was, en die vond ik, behalve volwassen, ook oud. En nu ben ik zelf zoover. Nog wel niet oud in de beteekenis van der dagen zat, evenmin in die van wij sen vol levenservaring, maar alleen in de beteekenis van: geen jongen meer. Ik moet dat even toelichten.

Kijk, ik ben dikwijls in een stemming dat ik, sprekende over b.v. een planter, zeg dat ik me kan voorstellen dat hij van zoo'n snotneus van een controleurtje....enz. Ben je eenmaal 30 dan ben je snotneus-af. Hoewel ik me nog 20 (of minder) voel, voel ik me sedert ik het me door dit geschrijf heb gerealiseerd, geen snotneus meer. Ik ben nu wat men in Engelsche magazines betitelt met: a young man of thirty. En dat is even iets geks. Te bedenken dat anderen over je spreken als over: die lange magere man of iets dergelijks.  Dat "man" maakt 't ouder dan 't is. Overigens vinden jullie het misschien niet interessant om uitvoerig te worden toegelicht over m'n eerste gevoelens als 30 jarige. Dus besluit ik dit incident met vele bedankjes voor alle verjaarsfelicitaties en brieven.'

Als 'fungerend algemeen ontvanger' kan Frits voor 99% bevestigen dat Pa's pensioen ook in Indië uitbetaald zal worden. Dit even tussendoor. En dan ook van Frits een verslagje van zijn verjaardag en het bioscoopbezoek.

'De film was een oorlogsfilm, maar alleen over dat deel van de oorlog dat speelt in de laboratoria en code-ontcijferingskantoren en spionagecentra in Amerika.  Razend interessant.'

En dan nog een opmerking voor Pieter.

'Vader, met den Inspecteur B.P.M. spreek ik tegenwoordig in "Bones" termen. Zoo noem ik hem m'n waarde oude petroleum-koning of beste oude lampen-vuller en hij mij met de een of ander betiteling uit m'n werk. Je lacht je slap.'

Dan een abrupt einde, maar het blad is dan ook vol.

* De Amerikaanse film Rendezvous is uit 1935 en speelt zich af in de Eerste Wereldoorlog. Het verhaal gaat over een 'cryptologist' die betrokken raakt bij Duitse spionage en ondertussen (natuurlijk) verliefd wordt. 

Oktober 1936 (8bis); geen bruiloften meer houden

 Vader zal voor de gelegenheid van zijn zoons verjaardag een fles wijn laten halen en hij uit de wens: 

'dat daar in Manindjau nog vele idealen zich hevig concentreeren. Zonder liefde houdt een mensch er ook geen idealen meer op na. It doesn't seem worth while. So keep the sacred fire burning! Toen ik op m'n kalenderblaadje keek [met daarop het citaat:' De kracht der liefde bestaat daarin dat alle idealen van den mensch in haar zich concentreeren'] zaten jullie daar zeker al aan de verjaardagsborrel. Prosit!'

Vervolgens een compliment voor de buurman:

En een dag later:

'Nou Frits, je verjaardag is stil maar waardig gevierd. 'n Fles wijn van 2.40 en 'n pakje cigaretten van 2.20 waren de toebereidselen. En met de buurman en Nasc. is [op] de 'saude' (spreek uit sa-oede) of wel de gezondheid gedronken van o meu filho en Indes Hollandszn. Niettegenstaande het bezittelijk voornaamwoord blijft het gewone lidwoord toch zijn plaats houden: o meu filho - de mijn zoon. Een tweede glas en een tweede cigaret op het geheele gezin en middelerwijl werd de Engelsche les voortgezet. Dus zijn jullie in een werkzame atmosfeer herdacht. 

Ondertussen blijft het heerlijk weer en heeft het al 14 dagen niet geregend. Als de wind niet op het huis staat, kan Pieter de deuren van zijn loggia open laten. En nog meer fijn nieuws: 

'Vandaag arriveerden de porceleinen potten voor de w.c.'s Dat was een penitentie om naar te kijken. Dat was nu een geval van, zooals we dat in 't Hollandsch zeggen, - als je kan en je wil (ja zelfs MOET) en je mág dan niet......Ik heb den jongen van den metselaar 'n fooitje gegeven voor het dichtstoppen met cement van de muizen- en rattengaten, dan kunnen die 's nachts in mijn keuken ook geen bruiloften meer houden.'

Het derde vel van de brief is handgeschreven en bevat een paar korte notities.

'Verkeerd carbons ingezet. 

Briefontvangst van Katy, Indië en Chambers.

Verjaardagdatums kindere

Bobby 4 Oct of 10 Nov?

6 1/4 jaar tinnen bruiloft 12/11. Naar aanleiding daarvan verteld hoe we ons eigen 12 1/2 jarig huwelijksdag hadden vergeten.

Opinies over Spanje en de Portugeesche tweestanden.'

Helaas moeten we de details dus missen. 

Oktober 1936 (8); dit stelletje heilzame vrinden

'Je staat er gewoon verstelt van hoe intens rottig smerig onze voorouders waren,' schrijft Pieter die met nog meer citaten uit zijn Kultur-Kuriosa komt. Hij heeft er duidelijk lol in en biedt aan nog meer te sturen als daar belangstelling voor wordt getoond. 

Maar eerst dus nog dit:

Ondertussen is het zondag 9 uur en heeft Pieter 

'gewasschen, geschoren, verschoond, bed opgemaakt en ontbeten. Hè, wat zeggen jullie daarvan. Aan zoo'n energie is geen houden meer aan. En bovendien is actie hoopies beter dan piekeren. Maar om actie te voeren moet je wil, lust en energie hebben - en dié waren weg bij me. Ik kan jullie dan ook niet vertellen hoe blij ik ben dat dit stelletje heilzame vrinden me weer gezelschap houdt.'

Pieter komt nog even terug op dat gore leven in de middeleeuwen. Hij heeft gemerkt dat de regering in Portugal de handen vol heeft aan het zindelijk en hygiënisch houden van de bevolking. 

'De Officier van Gezondheid van deze stad schijnt me een flinke vent te zijn, die allerlei goede maatregelen met een wil doorzet. Aan de zindelijkheid in slagerijen en bakkerijen wordt stipt de hand gehouden. De marktplaatsen zijn schoon en de nachtelijke straatreiniging, al gaat alles nog met primitieve middelen, is excellent.' 

Dan een beetje couleur locale:

Met het vervolg:

'Nee, ik geloof dat ik liever met zoo'n groote drijvende fabriek eens mee zou willen, zooals die walvischvaarders tegenwoordig zijn, dan op zoo'n klein schuitje. ( Zie "Captain Courageous" van Kipling.) Ik ben eens in de gelegenheid geweest om zoo'n moderne walvischvaarder te zien. Dat is werkelijk een drijvende fabriek. De walvisch wordt langs een helling van het achterschip naar boven gesleept en dus binnen boord naar alle regelen van de kunst behandeld. Er is een enorme traanrokerij aan boord en de gewonnen olie loopt meteen in de tanks. Ik weet niet wat de tonnenmaat van die schepen is, maar het zijn schepen die minstens net zoo groot zijn, zoo niet grooter dan de beste passagiersschepen van de My. Nederland.'

Vervolgens gaat Pieter mogelijk van zijn weekend genieten. Hij pakt twee dagen later, op Frits' verjaardag, de pen weer op. 

 

 

Oktober 1936 (7); " gare l'eau"

'En zoo rijgen zich de weken alweer aaneen tot maanden en het duurt niet lang meer of ik zit alweer 'n heel jaar hier. Onbegrijpelijk.' Hij heeft niet helemaal gelijk, Pieter, want hij arriveerde in februari, dus heeft nog een kwart jaar te gaan, maar ik kan me voorstellen dat het voor hem wel zo voelt. Van de kinderen is er post ontvangen, maar alles is maar kort; ze hebben het druk. 

Bij deze brief stuurt Pieter voor Frits een 'merkwaardig' krantenartikel mee over een in Berlijn gehouden congres 'behandelende "Joden en Rechtswetenschap". Het vertoont een mentaliteit waar je als logisch denkend mensch niet bij kan.'*

Ter ere van Frits' aanstaande verjaardag gaat er in de enveloppe ook nog een foto, die Pieter in zijn spullen aantrof. Erop staat: 

'de komeet van Halley, genomen op het Observatorium te Johannesburg.** De komeet was op het Zuidelijk Halfrond veel grooter te zien dan op het Noordelijk. Toen heb ik je 's nachts uit je bed gehaald en op mijn arm mee op straat genomen om je die komeet goed te laten zien. En wat ik toen tegen je zei, toen je goed 4 jaar was, dat herhaal ik bij deze gelegenheid: ik hoop dat je oud genoeg zal worden om die komeet voor de tweede maal te zien. Dat zal nu zoowat over 50 jaar zijn. Met vrouw en kinderen, nogmaals: Prosit Neujahr.

Het sanitair is nog steeds 'een voortdurende last'. Het doet Pieter denken aan een boekje dat hij heeft Kultur-Kuriosa en daardoor voelt hij zich nu een Parijzenaar. Hij citeert:

Tot slot heeft vader de afgelopen weken hard gewerkt aan het uitwerken en opsturen van verschillende ideeën, maar hij wacht nog op de antwoorden. 'Maar er is in elk geval een boel op zee' en er volgt nog meer werk. ''t Is al activiteit wat de klok slaat.' Maar zolang er geen uitslagen zijn ontvangen, gaat Pieter er ook niks over vertellen. 

Misschien een volgende keer?

*In 1936 was het niet meer mogelijk om vrije wetenschap te beoefenen op de Duitse universiteiten. Critici werden ontslagen, weggepromoveerd, met vervroegd pensioen gestuurd, kortom: eruit gewerkt. Hoogleraren met een joodse achtergrond waren al in 1933 allemaal ontslagen of 'afgevloeid'. Door het proces van nazificatie kwam de wetenschap onder druk te staan, waaronder ook de rechtswetenschap. Deze bleek niet of nauwelijks bestand tegen het totalitaire regime. Op een tweedaags congres, begin oktober 1936 in Berlijn hield Carl Schmitt een beruchte reden over de Duitse rechtswetenschap in stijd tegen de joodse geest. Ook de notoiare Nederlandse antisemiet Von Leers gaf bij deze gelegenheid een lezing. Alles was te doen om het uitschakelen van joodse invloed op de Duitse rechtswetenschap. Hier meer, voor de liefhebber.

** Opmerkelijk genoeg waren er in 1910 twee kometen te observeren, die van Halley en de Johannesburg komeet. Er was in dat jaar paniek over de eerste, omdat men had ontdekt dat de staart een giftige stof (oxalonitril) bevatte die, gemengd met zuurstof blauwzuur vormt. Men was dus bang dat de stof zou mengen met de zuurstof op aarde en zo iedereen zou vergiftigen. Maar of Pieter en Frits Halley of Johannesburg hebben gezien, lees je hier (onderaan het artikel).

Oktober 1936 (6); gossiemoppie

Als je niet aan de eerste alinea van weer een vreselijk moeilijk te ontcijferen vliegbrief van Els begint, is het erg spannend, want ze schrijft daarna dat ze op de voorgalerij zit als er een bleke echtgenoot komt aangesneld met een telegram uit Den Haag. Hij vreest een slecht bericht, maar al aan het begin van de brief, weten we beter. Het begin luidt namelijk zo:

'Hoera! En dan per telegram nog al, vlotter kon het niet. Gossiemoppie, een pak van het hart hoor, in de wolken was ik toen het bericht kwam.' 

Pa en ma komen en Els maakt in die voorgalerij een rondedans van vreugde. 

'En Fisje zei ook, zie je wel dat je je veel te gauw druk hebt gemaakt, dat was in de eerste opwelling besloten. Nou, hij heeft gelukkig gelijk gehad en gisteren kregen we jullie brief waarin wel erg duidelijk de onrust spreekt door het besluit om niet te gaan en dan die soesah over het verhuizen. Enfin, laten we het als een voorbij iets beschouwen, ik ben veel te blij om daar nu nog aan te denken.'

Gelukkig is de prijs van de reis niet duurder geworden - naar aanleiding van de devaluatie? PaMa hadden dan ook al een aanbetaling gedaan. 

De vastgestelde aankomstdatum in Singapore is 17 januari, maar Els ontvangt daar nog wel graag een bevestiging van, opdat ze de aanlsuiting met de K.P.M. (Koninklijke Paketvaart Maatschappij) kan nazoeken en de data weer aan PaMa kan doorgeven. 

Verderop in de brief biecht Els wel op dat ze toch moet denken aan de ramp met de K.P.M. boot die gezonken is en waarvan vast ook bericht in de Nederlandse kranten heeft gestaan.* 'De radio riep er net het laatste bericht over om.'

Er is naar bericht over mevrouw Van Leeuwen [moeder van Annie?], maar PaMa hebben genoeg afleiding. Ze hebben in ieder geval foto's laten maken en Els vindt ze prachtig.

'Pa's pak + hoed, echt Kèk, en Ma's donkere jurk met pofmouwen en valkraag, eenig hoor. Heb je je haar ook weer wat laten groeien Ma, des te beter, je weet dat ik niet zoo fel ben op die korte manen.'

Els begint weer over het grondpatroon, dat niet alleen voor Ma een uitkomst kan bieden in Indië, maar naar aanleiding ervan kan Els weer een patroon voor zichzelf maken. 

Na de brief waarin PaMa laten weten dat ze toch niet zouden komen, heeft ma ter troost een petit paquet samengesteld. Al hoeft er niet getroost te worden, het pakje zal natuurlijk toch weer in dank worden aangenomen. Van de lappen die erin zullen zitten, gaat Els weer kleding maken die ze dan zal dragen als haar ouders komen. 

En Pa vroeg in de brief nog of er al kosten waren gemaakt met het oog op hun komst. Nou, daar had Els een hele waslijst van opgegeven, als het niet zo zou zijn dat ze nu toch komen. 

Els heeft nu nog ongeveer 3 maanden om zich voor te bereiden. Volmaakt is ze als huisvrouw nog niet, schrijft ze zelf....in het donker, want plots gaat de lamp uit. Ze is vergeten de benzine bij te vullen. 'Ik kom er tenminste voor uit,' vergoeilijkt ze zichzelf. 

Na poenen en zoenen nog een p.s. :

'Henkje heeft vanmorgen 1 meter in het diepe los gezwommen, kranig hè, hondjesslag wel is waar, maar hij durft nu tenminste, eenig gewoon. 

Frits schrijft ook nog even hoe het zo gegaan is.

'Was me dat even schrikken, Zaterdagmorgen. Ik word uit F.d.K. opgebeld met de mededeeling, telegram voor u uit 's Gravenhage. Allerlei mogelijkheden, allemaal onplezierig, vlogen me door het hoofd. Wat kon er in godsnaam zijn? Intusschen begon de telefonist uit Fort de Kock te dicteren, aantal woorden, tijd. datum en allemaal dingen die ik toch niet opschreef. Ik zat al te peinzen hoe ik 't Esje zou moeten vertellen als het iets beroerds was enz. En toen kwamen de woorden: komen stuttgart. Ik heb toen inwendig een soort geluid gemaakt dat twee dingen tegelijk was, een heel groote zucht van verlichting en een nog veel grooter juichkreet. Toch ben ik niet naar de voorgalerei gerend, want ik voelde dat ik doodsbleek was. Daarom heb ik me eens goed diep gebukt en ben toen met het heugelijke nieuws naar Esje gestapt. Nou, jullie snappen dat ik met een zekere voldoening tegen Esje kon zeggen:"Zie je nou wel. Ik dacht wel dat ze op hun besluit zouden teugkomen." Maar dat het telegram zou gebeuren had ik niet kunnen denken. Blijkbaar heeft onze brief toch eenige invloed gehad. Dus nu wordt het toch Januari a.s. Is het dezelfde boot of een andere vertrekdatum.'

De voorgaande brieven die van PaMa zijn ontvangen - Pa stuurt een hele dikke - zijn in mineur, maar dat zal bij de volgende wel anders zijn, verwacht Frits. 

Ook Frits maakt melding van de scheepsramp, maar hij noemt het schip de Waarwijck. Dat komt waarschijnlijk doordat het nieuws hem per radio bereikt en hij dus niet precies weet hoe de naam geschreven wordt. Daarnaast is het bericht erover uitgezonden in het Engels, dus zal de uitspraak ook aan het misverstand hebben bijgedragen. En...Frits experimenteert met zijn radio. Als zijn proeven lukken, zal hij het laten weten. Hij vertelt niet wat hij precies aan het doen is, maar wie weet is de ontvangst niet meer zo ideaal dat een naam duidelijk doorkomt. 

Met een compliment voor Pa's nieuwe grijze pak, dat, als het niet te dik is, maar mee moet naar Indië, sluit Frits zijn brief af.

* Op 20 oktober 1936 maakte de s.s. Van der Wijck plots slagzij en zinkt zo snel dat de reddingboten niet te water kunnen worden gelaten en niet iedereen bijtijds een zwemvest weet te bemachtigen. Lees hier meer over deze ramp.

Oktober 1936 (5); nao senhora

Voordat we weer bericht uit Indië ontvangen eerst nog een kort schrijven uit Portugal. Pieter is nog steeds optimistisch en begint zijn brief zo:

'The air is pure and brasing. M'n electrische batterij laadt me iedere avond 'n uurtje met kers-versche energie bij en m'n apatische toestand, waar ik sedert ik hier ben eigenlijk nog niet goed onderuit ben geweest, is Gott sei Dank op de loop.'

Het is alweer een pracht-dag. Een onbewolkte hemel, geen waterdampen in de lucht, zoodat de vriendelijke, warme zon precies het juiste tegenwicht geeft tegen die 'nip' van frischheid die het seizoen meebrengt. Die heldere, zuivere atmosfeer geeft alles een veel prettiger en zindelijker aanzien. De roode daken, de witte muren en het groen van bergen en boomen ziet er alles veel frisscher door uit. En als je dan zelf van binnen ook weer bij begint te koomen, dan bekijk je ook de niet zichtbare dingen met 'n ander geestesoog.'

De nieuwe energie leidt ertoe dat Pieter zijn appartement een beetje gaat opknappen. Hij heeft de 'gewone huiselijke bezigheden' als altijd gedaan (bed afhalen, stof afnemen en vegen)en daarnaast heeft hij zijn petroleumstel, dat gewoon op tafel stond in de huiskamer, samen met de thee- en koffiepot, in een andere kamer gezet. Hij heeft, nu dat voor die huiskamer echt een verschil maakt, ook de meubels verplaatst. In plaats van het petroleumstel kan er een bronzen olifant 'die ik nog van den huisgoden had gered' op een wit kleedje midden op tafel staan en zo is de ruimte ook een fijne werkplek geworden. 

'Arm of niet arm, maar deze week ga ik nu nog eens een lap goedkoop gekleurd creton kopen om een door de vocht uitgeslagen plek op mijn witte muren mee te bedekken en als dan de aanstaande winter niet te koud wordt, dan ben ik voorloopig met mijn lot verzoend.'*

De opknapbeurt heeft ermee te maken dat Pieter door de verminderde waarde van zijn geld, contact heeft opgenomen met zijn huurbazin, met het verzoek om huurverlaging. De dame heeft de euvele moed een reductie van 5 escudos aan te bieden, maar dat vindt Pieter een lachertje. Vervolgens komt de vrouw met het idee om de verdieping te huur te zetten.

'Ik liet haar kalm haar gang gaan. Toen kwam ze uit zich zelf met de vraag of ik me niet bedacht had. Nao, senhora, niet tegen die prijs.' 

 Er volgt een discussie en een verhaal van mevrouw over haar misère en die van haar zussen, maar het komt erop neer dat Pieter 16 escudo van de vraagprijs af kan krijgen en belooft of zich voorneemt in ieder geval tot eind februari daar te blijven wonen. Maar die huurverlaging is niet zo'n opsteker als verwacht, 'want gisteren hoorde ik pas dat de huurders door de Gemeente worden aangeslagen voor de rente van het kapitaal dat de 'saneamento' heeft gekost.'

Pieter realiseert zich dat een verhuizing ook weer kosten met zich mee brengt, dat het vernieuwde sanitair prettig zal zijn en dat andere, goedkopere woningen die hij heeft gezien, zeker geen verbetering zijn. Dus het idee om tenminste nog een half jaar te blijven, verlost hem van het gevoel 'van op 'n schopstoel te zitten'. Bovendien loopt hij nu niet het risico dat correspondentie over zijn plannen naar het verkeerde postadres wordt verstuurd. 

Dat is het nieuws voor deze week, het is slechts een velletje, maar Pieter doet 't vast op de post. 

* Cretonne stof staat voor een stevige katoenen weefsel dat, meestal met print, wordt toegepast als meubelstoffering. De naam is óf afgeleid van Creton, de plaats (in Normadië) waar deze stof werd vervaardigd of vernoemd naar de uitvinder van het weefsel, Paul Creton, die in een (ander) dorp in Normadië woonde met een rijke textielgeschiedenis. Aanvankelijk was het een witte stof met een inslag van hennep en een ketting van linnen. 

Oktober 1936 (4); geldaanboringsplannen

Er is weer een week verstreken. Nog geen nieuws van Katy 'die heeft haar geregelde schrijfleven nog niet terug kunnen vinden'. De brief uit Indië is wel aangekomen. Fijn hoor, 'maar op transparant aan vier zijdjes beschreven papier, heb ik met een vergrootglas zitten ontcijferen. Het is wel 'n goede manier om iemand te verplichten niet over je geschrijf in haast heen te vliegen, ieder woord is nu ingezonken.'

We weten natuurlijk waar hij op doelt; ook als hij laat weten dat hij blij is dat het bal in Fort de Kock zo geslaagd was en dat de nachtvlinders tegelijk met de melkboer thuis zijn gekomen, 'en de oudste zoon al op om de nachtbrakende ouders te verwelkomen. Over 20 jaar is 't net omgekeerd.' 

En dan het succes van de zwarte japon die Els voor de gelegenheid tot avondjurk had vermaakt. Pieter wil graag weten hoe diep het decolleté nu is. 

'Het eenige vleesch dat ik te zien krijg is wat er in de slagerswinkel beneden hangt. Vanwege den godsdienst en de kerkelijke voorschriften zijn de dames hier in alle opzichten zeer gesloten. Zelfs de coeurtjes zijn tot minimale afmetingen teruggebracht. En wat bovendien idioot staat is dat áls ze nog eens iets doorschijnends aanhebben, dan kijk je door een blouse heen tegen 'n hoog opgebouwde zwarte onderjurk. Vanwege dezelfde onderjurk is van beenen natuurlijk heelemáál niets te zien, zoodat ik al naar een museum moet om me te herinneren hoe Eva er indertijd uit moet hebben gezien.'

Pieter weet inmiddels dat er rijkhalzend is uitgekeken naar bericht van hem tijdens zijn vakantie. Hij geeft toe dat hij toen niet heeft geschreven, maar wel achteraf. Die brieven moeten toch zo langzamerhand wel aangekomen zijn. En vader belooft zijn schoondochter de volgende vakantie zeker verslag te zullen uitbrengen. 'En dat kan ik gemakkelijk doen, want daar is in de eerste vijftig jaar geen kans op.'

'Eigenwijs die kinderen.....!' verzucht Pieter na lezing van de vermageringpogingen van Els middels 'Kruschen'. Waarom probeert ze zijn voorstel nou niet om in plaats van suiker die 'Orystalesettes' te gebruiken? 'Ik geef toe dat de advertenties van een zout er aantrekkelijker uitzien dan een vaderlijke raadgeving, maar of de resultaten hetzelfde zijn is nog te vroeg.'

Net als ik, de blogschrijfster, vindt Pieter het verlanglijstje van Els aan haar PaMa erg interessant. 

'Leuk dat er nog zooveel te wenschen is en je je nog kan spitsen op het genoegen van aanstonds bezit. Het is nu iets dat heele rijke menschen absoluut missen; álle wenschen vervuld is óók 'n taai bestaan.'

Op Pieters verlanglijstje staat alleen de aansluiting van zijn w.c.. Tot overmaat van ramp is inmiddels ook de gehele waterleiding afgesloten. Pieter kan zich plotseling goed voorstellen hoe ellendig een gevangene zich moet voelen die ook zo'n emmer in zijn cel heeft, en dan heeft hij zelf alleen nog maar een kleine boodschap die 'verwerkt' moet worden. 

'Voor het 'in-de-boom-ja' spelletje begint het nu 's nachts al wel wat frischjes te worden. Zoo uit je bed - zoo in de kou, is niet bepaald prettig, maar de harde werkelijkheid verplicht me tot die nachtelijke actie. De bladeren aan mijn kant van DE boom, beginnen eerder herfsttinten te vertoonen dan die aan de rivierkant. Wat een wonder!'

Die spruitjes, die ze in Indië kennelijk eten, is Pieter in Portugal nog niet tegengekomen. 'Ik bepaal me tegenwoordig als het makkelijkste, bij kool en wortelen als kinderarmpies.'

Tot zover het commentaar op de binnengekomen brieven. Wat het leven in Oporto betreft is er niet veel te melden. Er is veel politiek nieuws over de overwinningen van de nationalisten en gruwelverhalen over de marxisten. De ethiek is ver te zoeken. Het gaat vooral om gelegenheidspolitiek. 

Maar de mensen weten er ook wel weer de humor van in te zien. Plaatselijk circuleert een mop, - naar aanleiding van de rioolwerken, waarbij de opengebroken plekken in de straten zijn gemarkeerd met rode vlaggetjes -  waarin een priester, die uit Spanje was gevlucht, meteen weer wegvluchtte, omdat het rode gevaar in Oporto nog erger was dan in Spanje.

Ondertussen heeft Pieter hernieuwde energie en vindingrijkheid; 'een gevoel dat lang afwezig is geweest'. Hij heeft nu, door de val van de gulden, diverse plannen moeten afblazen. Er zijn nieuwe ideeën die hij wel heeft uitgewerkt, maar waar hij nog niets over kwijt wil, voor hij weet dat ze zullen slagen. 

'Maar mócht het slagen, nou dán heb ik hulpmiddelen om andere machineriën in beweging te zetten. Inmiddels heb ik ook nog twee of drie andere geldaanboringsplannen waaraan ik deze week en volgende week verder ga en heb verder oog op twee meer vaste vormen van intellectuele bedrijfsmogelijkheden die ik na afloop daarvan ter hand ga nemen. Ik heb dus werk bij de vleet.'

Natuurlijk duurt het enige tijd (zeg maar maanden!) voordat Pieter weet of zijn plannen gaan slagen en dat is een (financieel) probleem. 

'Maar dat hindert niet. Ik heb nu toch het gelukkige besef dat ik wat doe - én: waar gehakt wordt vallen spaanders. En al zou mijn hakwerk spaanders opleveren - ook goed; ik ben hier al met 'n klein vuurtje tevreden.'

Het goede nieuws, tot slot, is dat de familie Chambers een abonnement op De Kern heeft genomen en dat maandblad aan Pieter doorstuurt. Hij kan het dan weer naar Indië verzenden. Het blad staat vol wetenswaardigheden, bijvoorbeeld over die petroleumkwesite die Pieter al aankaartte. Daarnaast kan Frits er zijn voordeel mee doen wat diens dissertatie over Malthus betreft.* Naast het maandblad zal Pieter ook het geestige Punch bijvoegen. En dat is het dan weer voor deze week.

* Thomas Malthus (1766-1834) was een Britse demograaf en tevens econoom en predikant. Hij stond bekend om zijn pessimistische perspectieven, onder andere wat de bevolkingsgroei betrof. Mogelijk is zo langzamerhand het malthusiaanse plafond bijna bereikt, of is dat te pessimistisch gedacht? Lees hier meer over Malthus en, voor de liefhebber, ter discussie ook nog hier.

Oktober 1936 (3 bisbis); verhoogden druk in 't reservoir

Na het beantwoorden van de binnengekomen post, heeft Pieter nog het nodige te vertellen. Hij noemt dat zelf 'een en ander van meer intiem huisenlijken aard.' Het betreft het 'saneamento', of wel het werk aan het riool met tot gevolg een weggebroken toilet 'en al de narigheid van dien.' De hele klus heeft hij te optimistisch ingeschat en duurt, in plaats van 15 dagen, wel twee maanden!

Pieter vindt het gênant dat hij de dienstbode elke dag moet vragen om 'die onwelriekende verzameling vloeistoffen elk etmaal vergaard, bij me weg te komen halen.' Hij zette al minder thee, 'omdat ik bang was dat "kraantje-lek" anders wel eens oorzaak tot overloopen zou kunnen worden.' Bovendien vindt hij het echt beroerd de dienstbode met deze klus op te zadelen. 

'Maar zie....daar breekt het regenseizoen aan en op een nacht dat ik door verhoogden druk in 't reservoir wakker wordt en de emmer ter hand moet nemen, plenst 't buiten dat het een lieve lust is. Nu staan er een paar groote boomen voor mijn huis en de straat tusschen het huis en die boomen is niet zoo érg breed. Toen ik door het raam al die natte druipende bladeren zag schijnen in het schichtige lantaarnlicht schoot me opeens het oude spreekwoord te binnen: "aan een boom zóó vol gehangen.......". Ik begaf me dus na afloop van de bijvulling met m'n beladen emmer naar de loggia en de rest is wel te raden. Met een sierlijke reuze-krachtzwaai, de emmer stevig ten knuiste, schoten daar de noodige literen vocht door de lucht en......ja hoor, ik kon de boom net halen. Het speet me geweldig voor de musschen die ik eventueel heb bedropen en die wel gedacht zullen hebben in hun slaap: "dat is een regentje waar 'n luchtje aan zit", maar mijn eigenbelang was grooter dan mijn consideratie voor mijn gevederde vriendjes. Dus dat is alweer een probleem opgelost, want nu, regen of geen regen, als mijn hydraulische klokje me 's nachts wakker maakt om 'n uur of half vier, dan is nu het programma om meteen het heele geval 'in-de-boom-ja' te werken.'

Al kan Pieter zich gewoonlijk nooit herinneren waar hij van droomt. Dit keer is dat wel het geval.

'Tegen den tijd dat ik wakker moest worden, stond ik dan in mijn droom op mijn post in de loggia. Nu zag ik wel tamelijk onbepaald dat er iets gewijzigd was, maar wist niet precies wat, totdat ik zou probeeren om de kubieke inhoud van die emmer weg te slingeren. Toen merkte ik dat mijn boomen een heel eind verder weg stonden. Na veel wikken en weegen toch geprobeerd met het gevolg dat er een heel onoogelijke plas midden op het plein werd veroorzaakt. Het beeld was zóó in mijn geheugen gegrifd dat toen ik in werkelijkheid aan 't wegslingeren toog, ik veel meer kracht aanwendde dan strikt noodig was om mijn boom te halen en meer musschen bedropen heb dan noodig was.' 

Over die mussen, die denk ik eerder spreeuwen zijn, valt nog meer te vertellen: 

Dan wordt het tijd om de brief af te sluiten want Nascimento zal langskomen 'om huizen te kijken en ik moet nog een boel doen'. Gaat Pieter op zoek naar een goedkoper onderkomen? Wie weet.

 

Oktober 1939 (3 bis); die opgeblazen kikkert

Ja, hij zou het wel willen, zoals Katy voorstelde: zich geheel concentreren op het schrijven. 

'Als ik me daar op toeleg kan ik er over diverse onderwerpen wel iets gezelligs uitdraaien,' schrijft Pieter. Maar dan zou hij toch naar een dorp moeten verkassen en een werkvrouw inhuren om de huishoudelijke rompslomp voor hem te doen. In zo'n gehucht zijn die dames voor een habbekrats te krijgen. Nu, in Porto, is er nauwelijks tijd om het een en ander na te slaan en referenties op te zoeken, of er moeten alweer inkopen worden gedaan in de stad. Of er moet gekookt worden of afgestoft 'en de heele draai van je verhaal is weer naar de blixem.'

Omdat Pieter 80 escudos per maand minder kan uitgeven, kan hij zijn plannen niet uitvoeren. 

'En zoo sukkel je maar voort van den eenen dag in den andere. Toch heb ik nog zoo'n klein sprankje hoop ergens dat de sterrenstand zich nog wel eens vóór ik er voorgoed tusschenuit trek, voor me zal wijzigen. De constellatie kan toch niet altijd ongunstig blijven.' 

Pieter is geweldig blij van Esje te lezen dat ze het in Manindjau zo heerlijk hebben met z'n allen. Pieter zou dolgraag zien waar het precies ligt, in welk district en welke onderafdeling. Maar zijn er wel briefkaarten van, dat weet vader niet. 

Dus de kinderen krijgen weer de nodige opdrachten of verzoeken. Frits moet het dagboek nog opsturen en liefs een kaartje van de omgeving. Teetjest heeft al 14 dagen niets van zich laten horen en dat vindt Pieter echt schandalig. 'Voor deze keer krijg je nog absolutie van dezen Petrus, maar ga heen en zondig niet meer.' Gelukkig is er begrip voor het feit dat Katy al het gedoen dat in 'HET HUIS' gaande is, niet allemaal kan opschrijven. Ze heeft gelijk dat ze alles maar rustig moet aanzien en afhandelen. En gelukkig is daar nog de feestvreugde over de nieuwe prins.

'Nu ben ik heelemaal geen monarchist, want de menschen worden drommels aardig voor hun verheven positie betaald, met nog een hoop eerbetoon en bovendien nog een hoop echt gemeende aanhankelijkheid en liefde van veel menschen op den koop toe. En als je dan ziet hoe ál die vorsten en vorstjes, te beginnen bij die opgeblazen kikkert van Doorn, als het volk in echte nood zit, echte honger heeft en niet weet waarheen het zich keeren of wenden moet, niet alleen het zinkende schip verlaten als ratten, maar bovendien van datzelfde arme 'geliefde' volk nog halen en plukken wat er van te halen is, dan weet je in den grond van je hart hoeveel procent larie er bij is.* Maar toch wil ik toegeven dat zoo'n verloving als van Juliana met zoo'n leuke snijboon als die Bernhard het romantische in ons wakker maakt, Doornroosje en Asschepoetster zijn verhaaltjes die er zóó ingestampt zitten bij ons, dat de romantiek ervan in je gebeente blijft zitten tot je laatste snik. Zelfs in de oude mannen- en vrouwenhuizen heeft men nog moeite  om de afgetakelde Don Juan en de verwelkte Sirenen uit elkaar te houden.'

* Die kikkert van Doorn is hoogstwaarschijnlijk de laatste keizer van Duitsland Willem II (1859-1941). Hij was een kleinzoon van koningin Victoria. Na de Eerste Wereldoorlog kreeg hij asiel in Nederland; koningin Wilhelmina heeft daar een grote rol in gespeeld, zonder dat het volk daar weet van had. Eerst verbleef hij in kasteel Amerongen, maar later verhuisde hij naar Huis Doorn. Daar liet hij zo wat spulletjes uit zijn Duiste huizen naartoe brengen, 59 wagonladingen vol! Vanaf zijn geboorte was zijn linkerarm beschadigd en nooit volgroeid. Al zijn kleding was hierop aangepast. Dat weet ik, omdat ik biin Huis Doorn de textiel heb verzorgd. 

Hier meer over Willem