Mei 1936 (5bis); gelukkige pisangs

Er is toch nog post uit Indië gekomen, maar die heb ik niet in mijn archief. Gelukkig kunnen we uit de benatwoording ervan door Pieter veel opmaken. 

'De vliegpost van Frits met bijschrift van Esje bracht een boel nieuws van al het geen ik graag wou weten. Verbazend interessant. Ik ben blij met de opheldering over de z.g.n. " familiariteit", waaruit blijkt dat de A.R. eigenlijk maar een poover reedentje had om je conduite-staat er mee te verknoeien. Dat had hij je net zoo goed even kunnen zeggen. Rare menschen - hoofdambtenaren. Een slag van de verwaandheidmolen schijnen ze toch al heel gauw te pakken te hebben. En wat een uitgebreid personeel heb je daar onder je. Salamanders, je bent de reinste 'Burrah Sahib'.* Ben je verantwoordelijk voor die 55 scholen in je district ook? Geen kleine beroerte. Of kan je volstaan met je voorzitterschap van de schoolcommissie, zonder verdere inspectie? Wel prettig dat je in den Hr. De Jong iemand hebt om eens mee van gedachten te wisselen. 130.000 inwoners in je afdeeling is inderdaad een groote bevolking en ben ik blij dat je de groote strafzaken niet behoeft te berechten maar je tot de kleinere misdrijven moogt bepalen. In grootere strafzaken zou dat me slapelooze nachten bezorgen en je hebt waarachtig werk genoeg, al heb je dan nu meer personeel. Ze moeten toch allemaal met hun 'nose on the grindstone' worden gehouden. Flink van je om er in den eersten tijd een halve dag aan vast te knoopen om "er in " te komen. Zou ik ook gedaan hebben. Niemand moet het nu een poosje in z'n boerenhersens kunnen halen om te gelooven dat \'ie beter weet dan de baas wat er en hoe 't gedaan moet worden.'

En hij vervolgt:

*Burra Sahib of Bara Sahib is Hindoestaans voor grote meester.

Haji Abdul Karim Amrullah, of Haji Rasu werd in 1876 geboren in Sungai Batang, dicht bij het meer van Manin(d)jau. Hij overleed in 1945 in Jakarta. Als kind werd hij traditioneel religieus opgevoed. Hij bestudeerde de Koran, bezocht in 1894 Mecca en wordt gezien als een reformist van de islam en de Minankabau. 

Mei 1936 (5); in casu moeder-emmer

Het interview met De Pina (vreemdelingenpolitie) wordt uitgesteld, omdat de man niet op kantoor blijkt te zijn. Als Pieter onverrichter zake weer naar huis loopt, komt hij de klerk van de KNSM tegen die hem bij aankomst zo fijn heeft geholpen. Pieter nodigt hem uit op de thee. 'En och, kleine Nascimento jaloersch omdat ik buiten hem nóg iemand kende in Oporto.' Maar de twee blijken elkaar te kennen van school. 

'Nu was er (dat was woensdag) vuurwerk in Senhora da Hora, een stationnetje 15 minuten buiten Oporto, waar N. me mee naartoe had willen nemen.* Ik zei dat daar geen bezwaar tegen was en na een gezamenlijke "rummy", waarbij bleek dat de heer Sousa Oliveira geen buitengewoon licht was, gingen we met een treintje om 11.45 naar het vuurwerk. Er was tegelijkertijd een reusachtige kermis, zooals wij die heel vroeger in Nederland ook kenden. Armoedig circussies, flesschenstukgooierij, schiettenten, mallemolen, vetkramen, wijntenten, enfin, te veel om te noemen. Het vuurwerk was inderdaad uitstekend en was komstig van de "beste vuurwerkfabriek ter wereld", n.l. te Coimbra, een plaats halverwege hier en Lissabon. En zoo komt zelfs de nationale trots in vuurwerk tot uiting. Om 1.15 weer terug en om 2 uur lag ik in bed.'

Nascimento heeft een kennis met een groothandel waar Pieter tegen 20% korting een petroleumstel kan kopen. Hij doet er een pan en ketel bij en is het heertje. Hij zet witte bonen in de week, die hij op zijn nieuwe 'fornuis' zal bereiden als de werkster is gekomen met petroleum. Terwijl die bonen met wortelen en voor 12 1/2 cent soepvlees opstaan, komt de post binnen. 

'Dat werd me een feest. Mijn eerste eigen warme maaltijd, een vliegbrief uit Maninjau en een brief van de familie Chambers met allerlei belangrijkheden. Ik was er doodgewoon een beetje van overdonderd. M'n maaltijd was aan de hartige kant geweest, zoodat een sinaasappel en thee na nog een dorstig gevoel nalieten. Ik was geloof ik een beetje zenuwachtig en dacht, weet je wat: zóóveel goede dingen op één dag gebeuren niet vaak, dus vooruit met de geit, dus liet ik voor de somma van 3 centen een flesch witte wijn aanrukken. Wat nu precies de oorzaak van de daarop volgende indigestie geweest is weet ik niet, de zwaarte van de boonen, of de wijn op de sinaasappel, of de ongewoonte van het heele warme geval maar beroerd dat ik geweest ben......tot 5 uur 's morgens heb ik bij kleine hoeveelheden alles weer aan Moeder Aarde (in casu moeder-emmer) terug moeten offeren. Daar gingen me kostbare eiwitten! En nog den heelen Zondag een pijn en 'n steen op m'n maag van jewelste. Gisteren geen snars gegeten (m'n gewicht is inmiddels gedaald tot 69,5 Kg) en pas vandaag begin ik bij te komen.'

Pieter zou met N. de kermis bij dag gaan bekijken, maar wilde in de drukte niet verder dan het station. Dat was nog een hele klim. In de stad weegt Pieter zich weer, 'met bovenvermeld resultaat. Dat gaat me nu wel wat TE vlug, dus moeten de vetdoelen weer bijgewerkt worden. n' Heele uitrekening.'

Ondertussen heeft Pieter een nieuw leersysteem opgezet,

'waarbij we elken dag minstens 12 nieuwe woorden leeren, zoodat onze woordenkennis met 400 woorden per maand tenminste vooruit gaat. De thema's laat ik N. nu uit het Portug. in 't Engelsch vertalen en dan neem ik zijn cahier om weer over te zetten uit E. in P. In den tijd dat ik vertaal maakt hij nieuwe werkwoorden, die ik dan weer den volgenden dag overneem als hij zit te vertalen. Zo schieten we beter op.'

* Senhora da Hora was een burgerlijke parochie iets ten noorden van Porto. Inmiddels is het een dichtbevolkte stad met een van de grootste winkelcentra's van Portugal. 

Mei 1936 (4); door den goddelijken gootsteen

Eindelijk is er dan weer een brief uit Indië. Het lijkt erop dat er in de tussentijd ook echt niet gechreven is, want Els laat weten dat ze nog maar even de vliegpost gebruikt, omdat het nieuws anders zo lang uitblijft. Intussen zit het gezin in Manindjau (zo wordt het inmiddels gespeld) en gaat alles goed.

'Wel merk ik drommels goed dat hier voor Fisje veel meer te doen is dan in Bangkinang, maar dat vindt hij juist prettig en hij komt met echte eetlust thuis, wat de laatste tijd in Bankingang juist te wenschen over liet. We eten nog steeds in de voorgalerij, omdat Fisje nu eenmaal opeet watie opgeschept krijgt en dus meer eet dan wanneer hij zelf moet nemen aan tafel, waar we alleen zitten als er gasten zijn en daarvan ontbreekt het ons niet.'

Allereerst was de pianostemmer er, die het hele instrument heeft nagekeken en gestemd. Dat was hard nodig, maar ook erg kostbaar. Het kwam op 30 gulden voor het uit elkaar halen en het stemmen kostte nog eens 17,50. Maar nu is hij dan ook 'puik in orde' en het is de eerste keer dat 'ie in Indië onder handen is genomen. 

Zaterdag is er bezoek gebracht aan Fort de Kock; het bleef tot na middernacht gezellig en op zondag is er een tegenbezoek aan Manindjau afgelegd, dus ouders en kinderen zijn weer bijgekletst en -gespeeld. Voordat er wordt gezwommen, wordt er taart gegeten, er is saté van wel drie kippen en een rijsttafel. 

Samen met familie De Jong, 'tusschen 2 haakjes ongelooflijk aardige menschen', gaat Els boodschappen doen in Padang, dat is zo te lezen al in voorbereiding op de komst van PaMa! Frits zou ook meegaan, maar hij moet op tournee en is vervolgens druk op kantoor. 

'Ik heb natuurlijk een reuze lijst van boodschappen en verheug me er echt op. We gaan echt op stap, want de kinderen gaan niet mee. Bobbie krijgt nu nog de 2 eerste voedingen van mij en morgen moet hij de 2e voeding iets anders hebben. Het is veel beter dat 'ie thuisblijft rustig, want in de eerste plaats is het voor 't kind een reuze gesjouw en in de tweede plaats een eigen handenbinder. Ik wil het heele huis van kleeden en gordijnen voorzien + de noodige andere boodschappen dus we hebben onze tijd wel nuttig te besteden wil ik klaar komen.'

Els vertelt over haar verjaardag. Ze heeft van Frits 20 gulden gekregen.

'Nou, de volgende dag kwam me nog een verrassing: een petroleum fornuis met een oven! Spiksplinternieuw!!! Fijn hè, en m'n cake rijst er zoo mooi in, kunnen we nog plezier van hebben hé Ma?'

De ouders van Els zijn ook bezig met hun aanstaande vertrek. 

'Pa besprak al plaats op de Scharnhorst, het begint nu al echt te worden, reuze fijn hoor.* Nu hoop ik maar dat het huisje zoo gauw mogelijk verhuurd zal zijn, dat is voor jullie ook het prettigst en kun je de resterende tijd in het buitenland doorbrengen. Wij zijn tegen die tijd piekfijn ingericht. Dat laat nu nog wat te wenschen over, iedere keer komt er weer een meubelstuk uit Fort de Kock. Het meeste hebben we gehad aan Rijk der Vrouw en het boekje dat ik Annie bestelde.'

Els bedankt nog voor de brieven van PaMa en Katy die ook weer briefkaarten stuurde waar Henkje mee verguld is. 'En vader ook veel dank voor den geregelde gezellige brieven we beginnen een beetje begrip te krijgen van het leven daar.' 

Frits vult de brief van Els nog aan.

'Henkje loopt den heelen dag rond met dat leuke kleine ijzeren helmpje dat vader ons in de Portugeesche krant stuurde [we lazen over dit gedenkteken]. Hij vindt dat het een oorbel is en probeert iedereen te bewegen de speld ervan door z'n oor te steken.'

Frits heeft zelf geprobeert de krant te lezen, maar vindt dat Portugees toch 'helsch moeilijk'. Maar hij kan zich voorstellen dat de leermeester het ook niet makkelijk heeft met het Engels. 

'Schip en Sheep, Chip en Cheap en verder die 4 onderling verwisseld is ook niet erg eenvoudig. De Inlandsche kinderen hier maken nog 'n soort fout met onze korte i. De Eur. onderwijzer (onze buurman), hamert er geweldig op, maar ze zeggen nog steeds tenniesbal. Een paar dagen geleden kwam hier een Zwitser die mij in het Engels aansprak en vroeg: "Can I taking some photograph's here?" Nou, wat mij betreft kon hij ze taking. Later spraken we over fotografeeren en toen noemde ik een Duitsche vakterm, hetgeen voor hem aanleiding was om te vinden dat ik "uitstekend" Duitsch sprak, van welke taal hij zich liever bediende, zijnde dat zijn eigen. 't Geen we deden. De man was opgetogen over ons Meer, dat niet voor de Zw. onderdeed. 't Is ook werkelijk buitengewoon mooi. De zonsondergangen zijn elke dag anders. De hemelsche schilder legt aan het eind van de dag zijn palet, waarmee hij den heelen dag gewerkt heeft aan alle kleuren van boomen en bloemen, terzijde, en zijn knechtje wascht het schoon. Het mengsel van kleuren loopt dan door den goddelijken gootsteen en kleurt ons firmament van teer blauw tot hard oranje, van zachtgeel tot vermiljoen. 't Klinkt wat prozaischer dan het bedoeld is, maar jullie snappen hoe 't zijn moet.'

Maar PaMa zullen het hopenlijk snel met eigen ogen kunnen zien. Ook Frits hoop dat hun huis snel verhuurd zal zijn. En als variant op 'een gezonde geest in een gezond lichaam' eindigt hij (mede in verband met de nieuwe stek van vader) met 'een gezellig mensch schept zich een gezellig huis.' 

* Ik neem aan dat de Scharhorst het schip van de Norddeutsche Lloyd is dat tussen Nederlands-Indië en Europa voer. Er is ook een Duitse slagkruiser onder die naam, maar die kwam pas in 1936 gereed en had vast alleen militairen aan boord. En ja hoor, daar schrijft Frits onderaan zijn brief: 'Die Duitsche booten moeten heel goed zijn.'

De foto hiernaast is van een spelletje dektennis op de Scharnhorst.

De foto bovenaan is genomen aan het meer van Manindjau, met het echtpaar De Jong, maar hij is wel van een paar maanden later (oktober '36).

Mei 1936 (3); de afdeeling buik

 Tja, als er een brief arriveert van de 'Reparticao de Antropologia Criminal', dan zijn de benedenburen natuurlijk wel even benieuwd.

'Deze keer kwam de oudste slagersknecht met een beteuterd gezicht de post overhandigen. Mijn post die altijd uit het buitenland is, ontlokte nú met een veelzeggende blik de mededeeling: "Uma carta do Porto!" (Een brief uit Oporto) Gelukkig merkte ik direct waar de schoen wrong en kon me later zoo voorstellen hoe iedereen met z'n neus op dat woordje "criminal" had gelegen, denkende dat die oogenschijnlijke 'mijnheer' wie weet wat voor 'n misdadiger was. Ik had de sjoeg om den brief in zijn bijzijn meteen te openen en me nog blijer aan te stellen dan ik door het antwoord toch reeds was. Ik mag n.l. a.s. Dinsdag een interview hebben met Dr. Luis de Pina, den Chef van Dienst. Ik heb deze Zondagmorgen besteed aan het opstellen van een vragenlijst en hoop nu Dinsdag aan een smakelijk artikel te kunnen beginnen.'

Op deze dag gaat Pieter de deur niet uit, hij slaapt uit en houdt lekker lang zijn pyjama aan. Hij leest de post, de Punch, De Groene, de NRC en geniet van de zondagsrust, er worden geen schepen geladen of gelost, er toeteren geen auto's 'en het eenige wat af en toe de rust verstoort is het geknars van een voorbijgaande tram.' Het weer houdt niet over, maar er staat geen wind en 'tegen zonsondergang kwam die warmtebron nog even door de wolken gluren.'

Wat Pieter ook een goed gevoel geeft is het volgende.

'Ik had gisteren inkoopen gedaan op de markt (sinaasappelen, sla, wortelen, noten, vijgen en tabak) toen ik voorbij een automatische weegschaal kwam, waar men zich a raison van 'n halve escudo kon laten wegen. Er rolde na afloop zoo'n kaartje uit, met datumstempel en het juiste gewicht.......maar nee, dát kon niet goed wezen. Een eindje verder, op de Placa de Liberdade bevindt zich nóg zoo'n weeginstrument. Dat toestel is aangesloten aan de radio zoo lang er niet gewogen wordt en gaat er iemand op staan, dan wordt de radio uit- en (ik stel me voor) een inwendige grammofoon in-geschakeld, die niet alleen aan den persoon die óp de schaal maar tevens aan het verzamelde publiek dat er omheen staat met een geweldig geluid vertelt hoe zwaar men weegt. Mijn onzekerheid en ongeloof omtrent het resultaat op die vorige schaal waren zóó groot dat ik ook hier nog eens een halve escudo offerde. 

En jawel hoor! Na een oogenblikje zweeg de radio en brulde de stem:"Setente e um kilogrammes e oite cem grammas", hetwelk in onze tale getrouwelijk overgezet beteekent: Zeventig en Een kilogram en acht honderd gram. Dat vorige kaartje was dus tóch goed, of bijna goed, want dat vermeldde: "72"quilos als mijn Peso (gewicht). Om jullie te laten begrijpen hoe ongelooflijk mij dat voorkwam, moet ik vertellen dat ik in den laatsten tijd in Holland moeite had om niet over de 85 heen te komen, waarna ik nog 14 dagen op die schuit ben geweest met niets doen en drie zware maaltijden per dag, zoodat ik best een eindje óver de 85 zal geweest zijn toen ik hier kwam. Morgen is het precies drie maanden dat ik deze woning betrok, dus heb ik er in dien tijd DERTIEN kilogrammen áfgewerkt. Is me dát even een prestatie! Daar ben ik nu echt om in m'n sas.'

Al moeten er inmiddels 'draagbanden' aan te pas komen, 

'de afdeeling buik is nog niet heelemáál tot jongelingsproporties teruggekeerd [...] Als ik het nu nog zoo ver kan brengen dat wat ik aan gewicht kwijt raak omgezet wordt in de krullen die ik al kwijt ben en ik ga dan verder zoo voort, dan wordt ik, tegen dat jullie met verlof komen, naar de bewaarschool gebracht.'

Niet alleen heeft Pieter in geen tijden melk, boter, vlees, suiker of aardappels gegeten, hij is ook sinds een week aan zijn nieuwe eetpatroon begonnen, dus dat belooft wat. Hij zal aandacht gaan besteden aan eiwitten en vetten. 'En verder heb ik de actie zoo veel mogelijk geaccellereerd door nauwgezet drie maal per dag, minstens vijf minuten elke keer, ademhalingsoefeningen te doen.' En natuurlijk is hij aan de wandel, wel anderhalf uur per dag. Als een berggeit loopt hij de straten op en neer.

'En dan heb ik een slasoort ontdekt die werkt als de bekende bruine tabletjes, maar zonder de snijdingen en krampies die daarmee meestal gepaard gaan.'

In de tijd dat Pieter aan het afvallen is geslagen, is hij maar twee keer met een lunch uit de ban gesprongen 'en laatst kreeg ik iets dat ik nog nooit heb gegeten.'

Meneer Nascimento heeft zijn Engelse leermeester gevraagd hoe laat deze eet - waarschijnlijk erg vroeg naar zijn idee, want dat is ''n uur of half 7.'

'Nou, dan moest ik den volgenden dag niet eten totdat hij kwam. Hij zou dan wat vroeger komen en een verrassing voor me meebrengen. En daar kwam hij dan den volgenden dag met een pannetje in een doek, nog lekker warm en toen het deksel eraf ging, zag ik niets dan rijst. Maar daarin bleken stukjes visch verborgen te zitten en wel: lamprei!* Die visch is hier schaarsch en bizonder duur. Eén lamprei kost 20 Escudo. Ik ken de visch niet. Volgens N. heeft het beest geen kop, maar een zuigapparaat waar de keel anders zit. 't Is een riviervisch die in de modder huist en moeilijk te vangen schijnt. Ook is het beest zeer bewerkelijk. Er moet een ader of zoo iets uitgesneden worden die over de lengte van het onderlijf loopt en snijdt men daar per abuis in, dan kan men de heele vsich weggooien. Nou, ik heb de maaltijd alle eer aangedaan; dat snapt men.'

En nog zo'n aardigheid. De dienstbode van beneden, die de post bracht, zag twee broeken van Pieter hangen waar de plooi niet meer goed in zat. Ze bood aan deze er weer in te persen. Pieter vroeg of ze wel zeker wist hoe dat moest (met natte doeken), maar haar 'broekenperskunde' bleek ruim voldoende. Na enige tijd kreeg meneer de bovenbuur zijn broeken, nog enigszins vochtig, maar met prachtig strakke plooi terug. 

Daarnaast wilde meneer N. ook nog eens op zondag komen om zijn Engelse leraar mee te nemen naar een plaatsje in de buurt waar een feest zou zijn naar aaleiding van de naamdag van een bepaalde heilige, maar de arme man ziet zijn liefje vaak maar een keer per maand, omdat ze een uur met de trein van Porto vandaan woont ('op een druivenaanplant'), dus Pieter vond dat hij het aanbod niet kon accepteren. 

Het is fijn dat Nascimento zegt nu meer van het Engels te snappen dan na vijf jaren les. 

'Hij wil in April gaan trouwen en wil dan moeite doen van den municipalen woningbouw een huisje te krijgen en dan wil hij meteen moeite doen voor mij om een huisje vlak naast het zijne te hebben. Z'n a.s. vrouw speelt piano en dan zouden we het eventjes gezellig hebben. Ik zei maar ja en amen, maar als je er dan zelf luchtkasteleelen op na houd is het moeilijk om in lucht-hut van een ander te kruipen.'

De Portugese vriend heeft het qua aanleren van de taal wel makkelijker dan Pieter, vindt deze laatste. Ze zijn bij de werkwoorden aanbeland en daarbij zit het Portugees vol met 'voetangels en klemmen'. 

'Behalve onze gewone tijden hebben ze er hier nog een (de conjunctive) waar ik niets van snap, voorloopig althans [...] N. heeft het daarbij verduveld gemakkelijk met I play and I played en de rest is net zoo.'

Tot slot volgen nog bedankjes voor de post (met de tekeningen van de aardverschuiving) en de foto's (Henk met beer en kinderwagen).

'Inmiddels m'n compliment aan de fotograaf die ze genomen heeft. Ik weet niet of het Esje of Frits is, maar ze zijn bi..........zonder! Die binnenopnamen zijn tóch al zoo luizig lastig en de belichting en de nuanceering is excellent. Wat heeft die Henkie 'n hoop verschillende snuiten. Hier is ie weer allemachtig lief op.'

 

* De lamprei of prik is een parasitaire vissoort die zowel in zoet als in zout water leeft. Zijn Latijnse naam (liksteen) dankt 'ie aan het feit dat hij zich aan stenen, vissen en zelfs mensen kan vastzuigen. Hij voedt zich voornamelijk met spierweefsel en bloed. De Romeinen vonden het een delicatessen en de vis was voornamelijk voorbehouden aan de rijken. De dood van Hendrik de Eerste wordt in verband gebracht met de grote hoeveelheid van deze vrij vette vis die hij nuttigde. De prik wordt ook wel een levend fossiel genoemd, omdat hij vanaf het moment van verschijning nauwelijks is geëvolueerd.

Mei 1936 (2bis); maak u met niemand gemeenzaam

Na al het gepreek over zuren, basen, vitamines, eiwitten en vetten, even een ander onderwerp.

Wat de mode betreft heeft Pieter 'voor het eerst sedert vele jaren, weer eens een dame met begin van een Stuart-kraagje' gezien.* 'Dat staat toch wel chique bij die aardige doppies die nog steeds mode zijn. Verder tamelijk nauwe rokken met kleine splitjes, maar verder niks om naar huis over te schrijven.'

En dan een korte opmerking over de politieke situatie. 'Ik zal maar niet beginnen aan een ontlasting van mijn gemoed over het fiasco van den "Volkerenbond", want dat is een vertooning waar zelf Beëlzebub bij zou kunnen grienen.'

'Ik, die in Indië voor 5 minuten loopen een rijtuig nam en in Holland nooit liep waar ik met een tram kon komen, tippel nu steile bergstraten op of 't nix is.'

 Zo vertelt Pieter over z'n eigen leven. Omdat hij geen tram meer neemt, maar de benenwagen, komt hij verrassende dingen tegen. 

'Bij het zoeken van een andere weg naar huis, kwam ik laatst op een kerkhof terecht, waar ik een dik uur besteedde en pas na 3 1/2 uur loopen thuis kwam.

Maar gisteren heb ik een prestatie geleverd die ik na mijn looptocht door Oranje Vrijstaat op 19-jarige leeftijd niet meer ten beste heb gegeven.** Met de Heer Nascimento (Als er Naakt voor stond heette hij: Naaktgeboren, zooals die mooie naam die we in Holland kennen) ben ik gisteren naar een optocht wezen kijken aan den overkant van de rivier. Het was echter niet wat hij meende en was een jammerlijke vertooning van 30 muziek-dillitanten-gezelschappen, die vanwege het TE groote dilletantisme verschikkelijk stumperig aandeed. Ieder gezelschap liep mét vaandel; sommigen in uniform. En de gekste combinaties. Hout- strijk- blaas- slag- en tokkelinstrumenten in groote verscheidenheid. En ieder gezelschap speelde het deuntje dat ze het best kende, zoodat jullie je kunt voorstellen wat voor een chaotische klankenmengeling opleverde. 

We hadden er dan ook spoedig genoeg van en zijn toen doorgemarcheerd naar Monte Santa Maria.*** We waren om 1/2 2 van huis gegaan en het was dik over achten eer ik er weer in stapte, met slechts enkele zit-pauzen. Toen voelde ik m'n beenen toch aardig kloppen. Maar na-last heb ik er geen snars van gehad, want vandaag zou een kievit alweer een hele kluif aan hebben gehad.

Op die M.S. Maria staat een klein kapelletje, waar men 'en passant' eventjes gaat bidden en verder den dag genoeglijk besteed. Ik weet niet waar je het in Holland mee zou kunnen vergelijken, want zulke pic-nic plekken, waar een halve stad heen kan trekken zonder elkaar in den weg te loopen, weet ik nergens in de nabijheid van onze grootere steden, ten zij dan het strand. Het panorama daar vandaan is meer dan prachtig. Als speelgoed zie je heel Oporto tegen en op de bergen in de verte en meer naar je toe en rechts allerlei heuvelen en dalen, volop groen en daar tusschen dorpjes, gehuchtjes, enkele huizen, met frisch gewitte muren en roode daken. A huge emerald beset with rubies and dimonds. Er waren honderden menschen, veel venters van eetwaren en ook enkele tenten met eenvoudige lange houten tafels en banken, waar men ververschingen kon gebruiken. Ik bestelde witte wijn, waarvan we ieder weer een waterglas vol kregen en daarbij een broodje met een dikke plak lever er tusschen. Voor ons tweeën samen bedroegen de kosten DRIE Escudo (20 cent)'

Het is kennelijk de bedoeling om de directeur van het archief van de identiteitsbewijzen te interviewen voor een artikel, maar dat wordt nog lastig, omdat de man geen Engels spreekt en het Portugees van Pieter nog niet echt voldoende is. Maar...

'Ik heb laatst m'n werkster in 't Portugeesch uitgeveterd en al verstond ik niet alles wat ze in 't midden had te brengen, wat ik zei heeft ze in elk geval drommels goed gesnapt. Die dacht op het laatst met zoo'n 'extranjiero' die toch geen snars van huishouden en schoonmaken afwist een loopje te kunnen nemen, maar dat heeft ze nu toch anders in de lamp. Ruiten schoonmaken deed ze heelemáál niet aan. Een aangezette waterkan van binnen schoonmaken - ho maar. Spinraggen uit de hoeken verwijderen daar kon ze zeker niet bij en stof afnemen deed ze op het laatst maar met haar schort, door er even overheen te vegen. Ze klimt nu netjes op een stoel om de hoeken in de hoogte bij te houden, gebruikt een stofdoek die buiten uitgeslagen wrodt, doet de ruiten op 'n manier en houdt de waschtafel bij zooals ik 't hebben wil. Toen ik zei dat ze nog een maand op proef kon blijven, vroeg ze of ze dan niet 'helder' was. Ik zei dat het nergens naar leek. In elk geval heb ik plezier van m'n uitbrander. Ze had ook al achterwege gelaten om met twee woorden te spreeken, zoo langzamerhand, maar nu is het weer Senhor voor en ná. 't Is inderdaad waar wat die Egyptische koningen ook reeds als bijzonder advies aan hun opvolgens als raad bij hun zware regeeringstaak meegaven: - 

Een vijfde velletje komt er niet, al is Pieter nog lang niet uitverteld, maar voordat hij zijn bed in duikt, nog wel even gelukwensen voor Esje, die bijna jarig is. 

* Een Stuart kraag is waarschijnlijk een Elisabethaanse kraag of Medicikraag die terugvoert op de kragen die eind 16de en begin 17de eeuw in de mode waren. Het zijn wijd uitwaaierende kragen vanuit een vrij diep decolleté. De Schotse koningin Marie Stuart wordt hier wel mee afgebeeld. De Medicikraag staat nog hoger uit. 

** Eind 1899 begon de Tweede Boerenoorlog met aanvallen van het Engelse leger in Transvaal en Oranje Vrijstaat. De boeren bleken echter lastig te verslaan, zij hadden goede wapens (waren door de goudmijnen rijk geworden) en konden erg goed en gericht schieten. Toch werden zij uiteindelijk verdreven, hun huizen  werden platgebrand, de veestapel gedood en de mensen werden in (de eerste) concentratiekampen gestopt. Churchill deed, als jonge journalist, verslag van deze oorlog aan Engelse zijde. Zou Pieter de boerenkant voor zijn rekening hebben genomen?

*** De Mariaverering valt samen met de oprichting van Portugal. Er zijn daarom in dit land verspreid veel kathedralen, kloosters en kapellen voor feesten in haar naam gebouwd. Fátima (waar Maria in 1917 aan drie kinderen/herdertjes verscheen) is daarvan wel de bekendste.

Mei 1936 (2); drooge lectuur als het is

Er zijn weer allemaal brieven op de mat gevallen, of in de handen van de slagersvrouw gedrukt waarschijnlijk. Pieter dankt voor de omschrijving van het bezoek van de G.G. en de kleine plattegrond van het nieuwe huis. Katy moet ook vooral dank overbrengen aan 'Mej' André de la Porte'.

'Dat was nu precies wat ik hebben moest (en wat eigenlijk iedere vrouw die gaat trouwen als een bijbel meegegeven behoorde te worden). Het hoofdgedeelte van de voedingsleer "in a nutshell". Nu weet ik voor het eerts van m'n leven waar ik met eten aan toe ben en waarom. Wat stom eigenlijk dat dit geen wetenschap is die op de scholen onderwezen wordt. Het is toch zoo allemachtig eenvoudig en tegelijkertijd zoo hoogst belangrijk. Die tabellen hebben mijn betrekkelijk nuttelooze voeding meteen over boord gegooid en zie ik er na enkele dagen reeds de vebetering aan mijn huid, die door gebrek aan vitaminen begon te rimpelen en bros, schilferachtig begon te worden.'

Pieter heeft duidelijk veel bijgeleerd:

De reden dat Pieter zich zo op die zuren en basen focust, is waarschijnlijk hierom:

'Het bloed van ieder ziek mensch, of van degene die iets mankeert, vertoont een exces van zuren boven basen en is dus de allereerste taak te zorgen dat je meer basen dan zuren naar binnen krijgt. Het basen-plus per dag behoort het cijfer 25 aan te toonen. Zelfs noten vertoonen een plus van zuren. Onder de groneten alleen Brusselsche spruitjes. 

Ik kan hier bevestigen wat Frits schreef over vijgen. (Gedroogde)  Bij een betrekkelijk groot aantal caloriën en zelfs nog 3,6 eiwit per 100 gram (die 3,6 zijn grammen) vertoonen vijgen nog een basen-plus van 27,81, het dubbele van alle groenten die de moeite waard zijn, want daarop volgen kropsalade, spinazie en snij- en spercieboonen met een basen-plus van resp 14,13; 13,09 en 10,15. Tomaten hebben ook een plus van 13,67.

Totdat ik weer de buik heb van een jongeling interesseeren de vetten me op het oogenblik in 't geheel niet, al zal ik ter complimenttering wel af en toe enkele vetbestanddeelen er bij moeten nemen.'

Naast de samenstelling van een basen-plus eetpatroon, wil Pieter ook nog op zijn vitaminen letten, al is dat met vetten best lastig en noten hebben weer helemaal geen voitamine C. 

'Hieruit is te concludeeren dat het samenstellen van maaltijden die aan alle eischen van de gezondheid voldoen geen werk is om zoo maar luchtigjes over heen te loopen.'

Pieter noemt nog maar eens op welke groentes welke vitaminen bevatten. 'Aan zuurkool, rhabarbersteelen en oude boonen, ontbreken zoowat alle vitaminen en radijs heeft alleen B en E.'

En naast dit alles moet er ook nog aan het eiwitgehalte gedacht worden 'waarin witte boonen en groene erwten weer het rijkst zijn, bij een geringe zuren-plus. Slechts honderd gram witte boonen vertegenwoordigen een eiwitgehalte van 5 eieren bij de helft aan zuur-overschot.'

Mochten de kinderen geinteresseerd zijn in de tabellen, dan zijn die te bestellen bij Pomona's Voedseluitzending in Utrecht (45 cent) of bij de N.V. De Erven J.J. Tijl, Uitgevers te Zwolle.*

'Wat ook nog bizondere vermelding verdient is dat de eiwitstoffen eerst dan het werkzaamst zijn wanneer het lichaam een plus 25 aan basen heeft.'

Het moge duidelijk zijn dat Pieter zijn eetpatroon heeft aangepast. Als ze te betalen zijn, komen er tomaten op het menu, nu in ieder geval spinazie en wortels, en die vijgen natuurlijk. Van een brood per dag, gaat het naar een brood in de 4 dagen en de eieren en sardientjes komen er niet meer in.

'Ik hoop dat deze uiteenzetting, drooge lectuur als het is, jullie net zooveel belang inboezemt als het mij gedaan heeft, want dat een en ander van het grootste belang is, is zeker en heb ik ook trouwens reeds aan den lijve ondervonden.'

* Uitgeverij en drukkerij Firma Erven J.J. Tijl, later Koninklijke Tijl b.v. genoemd, bestond van 1770 tot 1992. Aanvankelijk was het meer een pennenzaak waar ook boeken werden uitgeleend, maar het bedrijf ging kranten uitgeven. 

Mei 1936 (1); de nawijsbare 'extranjeiro'

De familie zit al weer 4 dagen in Maninjau als Pieter achter zijn schrijfmachine kruipt. Het zou fijn zijn weer eens een kiek met Frits erop te ontvangen en antwoord op de vraag of er ook (kantoor)personeel is meegereisd naar de nieuwe standplaats, of dat alle mensen 'vreemd' zijn. 'Vreemd ja, maar ook nieuw en dus interessant. Veel heil, zegen en voorspoed op de nieuwe woon- en werkplaats! Amen -hetgeen volgens de catechismus wil zeggen: dat zij zo.'

'Hoop doet leven', schrijft Pieter nadat hij afzeggingen binnen heeft gekregen van twee artikelen. Dus gaat hij zich op de derde concentreren. 

Er is gelukkig afleiding genoeg, want er is nog een boel te ontdekken, zoals een nieuwe vrucht 'magnarios' die 

'dezelfde soort pitten heeft van een Javaansche vrucht waarvan ik den naam kwijt ben. Ik meen dat het een tamelijk kleine witte vrucht was, met in verhouding veel te groote bolachtige, bruine, gladde pitten van 2 tot 4 per vrucht. Maar hier is de vrucht geel, ter groote van een kleine pruim. De smaak is zoowat als die van de Indische vrucht; rinsig. 25 stul voor 1 Esc.'

Erachter staat met pen geschreven: '(Djoeroek - Kan dat?)'*

Het is ook weer tijd om de gezondheid te bepreken.

'M'n nek is goddank, of liever dankzij de jodium en de 90%-ige alcohol, weer zoo goed als beter en als de vervelling heelemaal afgeloopen is dan is dat stuk van me weer nieuw. Jammer dat ik dat niet van de rest kan zeggen, ofschoon ik er op vooruit ga. Mijn tegenwoordige dieet doet me geen kwaad. Integendeel. Hier en daar begin ik al een vetvermindering te constateeren en allerlei rheumatiek-scheutjes waar ik vroeger last van had, schijnen den aftocht te hebben geblazen. Mijn chemische gesteldheid was zeker gepredisponeerd voor zuur-formaties, zelfs zoo dat ik op verschillende plaatsen van de huid verkleuringen van het vel had; zooals onder de armen b.v. Waar ik nu allemaal beter van word weet ik niet, maar ook dat wordt al beter. Ik rook een boel minder, want door het zelf fabriceeren steek je niet half zoo dikwijls op dan wanneer ze kant en klaar voor je neus liggen. Dus ook dát kan gewicht in de schaal leggen. Verder geen vleesch, wat een boel helpt. Geen koffie en m'n thee, omdat ik ze zonder melk gebruik, vanzelf heel slapjes. Behalve bij zoo'n uitgaantje als gister [lees verder] nooit een druppeltje wijn of spiritualiën, zoodat ik van binnen een langzame groote schoonmaak houd. Wat ik nooit vergeten heb en wat ik altijd voor het onschuldige kossie ter wereld heb gehouden, is dat rheumatici geen eieren moeten gebruiken, omdat ze de 'uric acid' vorming helpen aanzetten. Ik heb m'n ochtendei er dus ook aan gegeven. Nu is er wel een leelijke streep gehaald door mijn vruchtengebruik, want direct toen het warmer begon te worden sloegen de vruchten schandalig op. Sinaasappelen waren nu voor de kleinere soorten al 8 Esc. per dozijn en gewone appelen, ook al niets bijzonders, 10 Esc. Nu hoop ik dat de tomaten gauw hun verschijning gaan maken, want die dure vruchtbeweging kan Bruin niet trekken.'

Het uitje waar Pieter op doelt is, samen met meneer Nascimento (de 'Portugeesche leermeester'), naar Espinho:

'een klein badplaatsje, 26 K.M. per trein, maar met de bochten enz. er af, zoowat 20 K.M. ten Zuiden van mijn woonplaats. Die reis, boemel, duurde ongeveer 'n uur en kostte, ida e volta (retour zegt men hier niet, maar net als de Gemeente Veerboten op de Maas, spreekt men van: heen en weer) 4.70 Escudo is gelijk 31 1/2 cent voor 52 K.M. Dat haal ik er met loopen niet uit. Heuvelachtig terrein met veel boomaanplant (dennen voor mijnhout; export) en werkelijk heel wat aardige villa's en grootere buitenverblijven. Na de eerste paar stations gaat het reisje langs de zeekant, of althans zóó dat je voortdurend de zee ziet, wat het uitstapje zeer gezellig maakte. Maar het was al aardig warm. Het kleine mannetje liep te puffen en te transpireeren naast me dat 't een lieve lust was. In den trein nog een reuze-heibeltje tusschen den conducteur en twee passagiers die op abonnementskaarten reisden ten name van iemand anders. 'n Lawaai en 'n getier, ieder oogenblik verwachtte ik de eerste klap. Maar zooals je dat wel bij 'n paar kwajongens kunt zien, die dan op 't laatst 'n kloddertje spuug ten betse geven met de uitroep: daar lig je - zoo ook hier. Het lied ging als een nachtkaars uit.

Espinho was het 10de station, zoodat ik onderweg al heel wat dorpjes heb gezien. Espinho is 'n klein plaatsje, maar heeft een Casino en een bull-ring, plus mooie boulevard, die door de laatste winterstormen heel wat schade heeft geleden. Een gladgemetselde dikke zeewering van blokken graniet zoo groot als mijn kamer bijna, lag als een stel door elkaar gesmeten dobbelstenen aan het strand. We waren daar al gauw uitgekeken en zouden met een trein pl. m. 4 uur naar een tusschenstation gaan op den terug weg, om een klooster met monniken-mummies te gaan bezichtigen. Maar die trein liep niet op Zondag, zoodat we nog een dikke twee uur voor de boeg hadden eer we weer weg konden. De plaatselijke kerk bezichtigd, met verschillende offeranden versierd, in den vorm van handen, voeten, beenen en armen was-afgietsels. Gelukkig dat het bij die lichaamsdeelen blijft. 

In 'n café een glas wijn besteld. Maar dat ging per flesch. We kregen daar een overheerlijke oudere rooden wijn voor 3 1/2 Esc. per fl. Nog geen kwartje! Hier in Porto krijg je een glas wijn, witte of roode en van goede kwaliteit voor 0.70 Maar dan geen wijnglas, maar een waterglas voor - 'n groote tumbler; dus nog geen 5 cent.'

Het uitstapje heeft Pieter gemaakt met een nieuwe hoed op, die hij zich heeft aangeschaft om er niet meer zo 'opzichtig' uit te zien. 'Ik was met m'n fantasiehoed de nawijsbare 'extranjeiro'.' Het was wel aardig om in de stad al zo'n beetje onverholen bekijks te hebben, maar om nou in die strandplaats te flaneren met zo'n gek hoedje op, dat is Pieter toch een beetje te gortig. 

'Ergo, Zaterdag een andere hoed gekocht, die van 75 Esc. terug heb gebracht op 60. Het is nu wel geen Habig of Borsalino, maar toch een goeie vilten hoed; donker grijs met zwart lint, die nu weer in z'n oude Afrikaansche plooi wordt gedragen. Dat is al weer heel wat jaren geleden dat ik zoo'n model kiepie op had. De slagersfamilie keek vanmorgen heel vreemd toen ze me vanmorgen zoo heel gewoon, met een hoed als ieder ander zagen uitgaan. Ze vonden het eigenlijk maar half goed, geloof ik, want DE mijnheer uit het huis en van de buurt, behoorde eigenlijk door z'n hoofddeksel van de rest onderscheiden te zijn.' 

'Maar nu ga ik het er voor deze week er bij laten, anders verschiet ik al mijn kruit in eens [...] Dus, lieverds, tot de volgende week. H.Z.St. en daarvan kleine oplagen voor de ukken'

* Ik denk dat Pieter hier loquats of nispels/nisperos, Japanse mispels bedoelt. Ze rijpen in de lente, dus dat klopt in ieder geval.

April 1936 (9bis); een bordje gekookte spinnen

We lezen nog even verder in de brief met het filmverslag (zie hieronder)

Daarnaast noemde Pieter zijn genoegens op. Daaronder vallen ook de boterhammenuurtjes. Niet alleen zijn die zo fijn, omdat de bammetjes goed smaken, maar ook omdat de tijd wordt gebruikt om Kipling te lezen, of liever: te herlezen.

'Maar ik ben er ook een paar kwijt. "Soldiers Three", "Life's Handicap", "Captain Courageous" en nog een paar heb ik niet meer.* Die zijn zeker bij een vorige verhuizing weggeraakt. En ik kom telkens nog maar dingen tegen die ik nu snap en vroeger niet, of waar ik vroeger wellicht overheen heb gelezen. In sommige verhalen erger ik me wel eens aan z'n gruwelijk overdreven chauvinisme, waardoor alles wat niet-Engelsch is gereduceerd wordt tot cheap, nasty, dirty...in any case: foreign, an, therefore, inferior. Maar daartegenover staat een stijl, een zeggingskracht en een beheersing van de taal waardoor je hem alles weer vergeeft.'

Door het herlezen van Kipling, heeft Pieter zich ook weer eens verdiept in het werk van 'den bekenden Engelschen Egyptoloog Prof. Breasted, waar weliswaar iedere Egyptoloog het niet geheel mee eens is, maar die er toch een allemachtige hoop van af weet.'**

En dan is Pieter ook nog bezig met een artikel voor de NRC. 

'Je kan daar maar niet met een beetje zouteloos geklets aankomen. Als ik daarin iets beweer over een ander land moet ik het waarom weten. En juist doordat Portugal toevallig in den laatsten tijd nog al "in the limelight" staat in de nederl. pers, moet ik dubbel goed weten wat ik zeg en beweer. "Jonkheer Goeree d' Overflacquee" heeft een tocht door Portugal gemaakt en daarover in de Haagsche Post geschreven.*** Een paar padvinders hebben hier een vacantie doorgebracht en daar lezingen met lichtbeelden over gegeven. Mr. Van Balen heeft een geillustreerd boek over "De Tuin van Europa" uitgegeven, zoodat ik, wat ik eventueel te zeggen heb in een aantrekkelijken vorm heb te presenteeren of anders wordt 't geweigerd en dat is werk voor niets.**** Je moet óf pure onzin schrijven en dan moet 't geeestig zijn, óf je moet interssant zijn en daarbij degelijk en pittig, waarbij je eigen observaties en vergelijkingen de noodige pit moeten geven.

Zoo heb ik o.a. een notitie gemaakt van het feit dat men hier overal "inktvisch" kan koopen. Dat is voor Indië nu wel niets bijzonders, want op de markt te Batavia (benedenstad) heb ik duizenden kleine inktvischjes gezien, maar voor Nederlandsche ooren klinkt het woord 'Inktvisch' toch nog maar erg afgrijselijk. En 't zijn hier van die kanjers. Ik griezel ervan als ik die dingen hier in de etalages of aan de deuringangen der winkels te koop zie. Die grijparmen met tallooze ijzingwekkende zuignappen gewapend geven me de shivers. Brrrr......Maar de Portugezen spreken er over als over een lekkernij. Ich danke! Net zoo min als ik aan kikvorsch billetjes of slakken kan beginnen. Je kan me net zoo goed een bordje gekookte spinnen voor zetten.'

* Soldiers Three is een bundel verhalen verhalen over drie soldaten die hierin een rauw beeld schetsen van de oorlog in het Midden-Oosten waar Engeland langzaam maar zeker de grip aan het verliezen is. 

Life's Handicap bestaat uit 27 korte verhalen over de Engelsen in India. Het heeft als ondertitel Stories of Mine Own People.

Voor het verhaal van Captain Courageous, kijk de trailer van de film uit 1937 hier.

** James Henry Breasted (1865-1935) was een Amerikaanse archeoloog, egyptoloog en historicus die aan de Universiteit van Chicago werkte en dovceerde (in Egyptologie en Oriëntaalse gescheidenis) en tevens museumdirecteur was. Hij concentreerde zich vooral op Egypte en wilde de monumenten en inscripties van Nubië vastleggen. In Nederland verscheen zijn standaardwerk Geschiedenis van Egypte in 1925, dat oorspronkelijk The History of Egyptians heette. 

De controverse betreft waarschijnlijk de visie op de regering en radicale besluiten c.q. koerswijzigingen van de zeer machtige farao Akhenaton.

*** Salomin Frederik van Oss (1868-1949) was journalist, uitgever en bankier. Hij richtte in 1924 de Haagsche Post op en schreef daarin artikelen onder zijn eigen naam, maar ook in Geheim Dagboek onder zijn pseudoniem Johan Goerée d'Overflacquée. Hier nog wat meer informatie.

**** In 1930 verscheen Portugal: de tuin van Europa, geschreven door W.J. van Balen. Van zijn hand zijn diverse boeken over verschillende landen verschenen, waaronder Venezuela, evenals een atlas van Zuid-Amerika.

April 1936 (9); om te huil-gieren

Gezondheid en zon, dat zijn de twee dingen die Pieter nog heeft en waar hij zich in verheugt, nu blijkt dat Katy door haar financiële situatie 'dichter bij huis' moet blijven en Frits zijn verlof twee jaar heeft uitgesteld. ''t Is verduveld jammer, maar...what can do? Als ik rijk was bestelde ik vliegtuigen voor jullie, of kwam ik zelf rondvluchies maken.'

Wat de infectie van nek en oren na de kappersbehandeling betreft:

'Sedert de vorige week was m'n grootste schrik op 'n goeie morgen dat die lamme beweging bij m'n oogen in de buurt kwam en zelfs al op m'n oogleden zat. En als je dan nog maar één bruikbaar oog hebt dan kunnen jullie je zoo'n beetje voorstellen dat de schrik me in de knieeën zat. Hoe luizig zeer het ook deed heb ik de jodiumkwast dapper gehanteerd, op m'n oogleden incluis, zoodat ik nu ook daar aan het vervellen ben getogen. Gelukkig is de voortgang gestuit en is het geval nu beterende. Dat zal een koddig gezicht worden. 'n Ouwe kop van voren en een nieuwe nek van achteren. Het nieuwe vel ziet nog wel erg rood, maar het nieuwe vlies begint zich toch te vormen. Ik doe nek en bakkes nu alleen nog met 90% alcohol, die hier gelukkig niet duur is. Voor 2 Esc. heb ik een groote Stephen's Ink flesch vol, dat zal iets minder zijn dan n' half bierfleschje. Dus alweer een ervaring rijker.'

Doordat de zon schijnt en het al een week niet meer geregend heeft, heeft Pieter, in een beetje kromme zin 'het genot om je weer eens met genoegen met koud water te overgieten [...] staande in de zon, met volle sponsen over me heen laten siepelen.'

En dan heeft hij zich, moe van brood, sardientjes en appel, ook nog eens getrakteerd op een restaurantbezoek en bediening.

'Let op. Ik kreeg dan: - twee kleine broodjes, 'n bord soep, twee stukjes gebakken visch met 'n soort sla en olijven, 'n rijstschotel met niertjes en levertjes er door, 'n gebakken biefstuk met chips en voornoemde sla, PLUS ' half fleschje zeer drinkbare roode wijn, voor.........ZES, zegge 6 Escudo's. Eén Esc. fooi en ik was 't heertje, zelf een goed gevuld heertje, voor nog geen 47 Hollandsche centen! Och, je wil zoo iets dan eens doen en ik moet zeggen, het was eens een zeer aangename afwisseling, maar after all ben ik zoo met m'n boterham, 'n sardientje, 'n halve citroen voor de geurigheid op de sardientjes en in de thee, best tevreden. Soms kook ik 'n ei er bij en dan kan ik met genoegen naar die verscheidenheid van kleuren en spijzen zitten kijken. 'n Fleurige appel, 'n wit ei, 'n geele citroen, zilveren vischjes, golden tea en 'n wit-grijs brood met bruine korstjes, dat is toch een kostelijke aanblik.'

 Voor de energiezuinigheid heeft Pieter zich ook een nieuwe manier van eieren koken aangeleerd. 

'Volgens het recept van m'n grootmoeder, die daar nog een zandlooper voor gebruikte, moet een ei bij mij 4 minuten in kokend water, anders deugde het niet; uiterlijk 4 1/2 minuut. Maar tegenwoordig gaat het ei in het koude water en net als het water begint te koken haal ik het er uit, dan heb je het fijnste, zacht-gekookte eitje dat je je wenschen kunt.'

En het kan niet op met de genoegens. De vierde is een nieuw bioscoopbezoek op uitnodiging van 'm'n Portugees'. Pieter maakt hem duidelijk dat hij zich de 6 escudos voor een voorstelling maar een keer per maand kan veroorloven, maar de Portugees legt 'm uit dat dat het luxe theater betreft. Terwijl je in het grote, populaire Rivoli al plaatsen hebt voor 2 1/2. Dus gaan ze samen naar '"Cançao de Triunfo" (Song of Triumph). De Engelsche filmtitel is "Here's to Romance"; en er zou in gezongen worden door de beroemde tenor Nino Martini.'*

'Nou, vooruit dan maar. Om 9 uur kwam ie me halen en om even half 10 begon de zaak te draaien. De voorfilm was een stuk van de nieuwe avonturen van Tarzan.** Gevecht met een gedresseerde leeuw, een echt moedig staaltje van zwemkunst in hetzelfde rivierwater met eenige niet gedresseerde krokodillen, die 'm bijna aan z'n hielen beet hadden, enz. Als Katy naast me gezeten had zou ik blauwe plekken in m'n armen hebben gehad van de knijperij. Maar nu zat ik naast een heel klein Portugeesch juffertje, die bij 't uitgaan van de bioscoop tot zoowat aan m'n derde vestknoopje bleek te komen. Vóór me zat een wicht onophoudelijk aan haar en beret te frommelen, waarop ik mijn bioscoopgenoot opmerkzaam maakte. De rij achter me had toevallig gezien welke grimassen ik tegen hem maakte om zijn aandacht er op te vestigen en nu zaten die menschen ook dat wicht te bekijken om op 't laatst in lachen uit te barsten. Nee, als jullie dát gezien hadden....om te huil-gieren. Wát ze aan haar kop zat te mieren mag Joost weten, maar dan kreeg 'n haartje hier een duw, dan daar, dan van achteren, dan de beret 'n duizendste milimeter naar rechts, naar links, naar achteren, naar voren......Als 't mijn dochter was geweest zou ik haar gewrongen hebben.' 

Over de inhoud van de film later meer.

* Here's to Romance was een komische musical film uit 1935 met (inderdaad) een hoofdrol vooor Nino Martini) 

** Het is waarschijnlijk de trailer van de eerste Tarzan film met de zwemkampioen Johnny Weismuller die hier wordt getoond. Het is Tarzan the ape man uit 1932, gevolgd door Tarzan and his mate (1934) en Tarzan escapes (1936). De films zijn niet alleen niet meer van deze tijd omdat ze in zwart-wit opgenomen zijn!

April 1936 (8); een reuzenbesnoeiing

'Een zoo'n brief kost mij meer dan 'n dag leeftocht', schrijft Pieter naar aanleiding van een vliegbrief die hij heeft verstuurd, in antwoord op de vliegbrief van zoonlief 'die aan het eind dezer maand naar zijn nieuwe standplaats verhuist, met vrouw, kinderen, huisdieren en huisgoden, maar zonder meubelen.' Vaderlief hoopt maar dat dat laatste meer zal opbrengen dan het bij hem in Rotterdam deed. Een volgende vliegbrief aan 'Essiefissie' vanuit Porto zal er dus niet zo snel komen, misschien weer bij een volgende overplaatsing, 'óf ik moest in dien tusschentijd een goudmijntje aanboren.'

Daartoe heeft Pieter wel allerlei bedrijfsplannen gemaakt die hij zijn kinderen toestuurt; ik heb ze niet in dit archief. 'Op papier zien de plannen er zeer aannemelijk uit zou ik zoo zeggen, dus willen we er het beste maar van hopen.' 

We krijgen weer een beeld van de financiële situatie van Pieter, ook als hij schrijft dat hij even dacht dat de brief van Frits door hemzelf (vader dus) geschreven was, omdat het handschrift op de enveloppe en ook nog eens de kleur inkt zo hetzelfde is. Frits zou dus zomaar zijn vaders handtekening kunnen vervalsen. 'Inmiddels is de verleiding om het te doen volkomen afwezig, gezien dat mijn bankrekening behoort tot de rubriek: non est.'

Naast de vliegbrief uit Indië, komt er meer post binnen, wat een idee geeft van de uitwisselingen van informatie en blijk geeft van het onderhoud van contacten.

'Vervolgens een familiebrief van de Essenburgsingel 94, waar vader, moeder en kind aan hadden bijgedragen, 'n rolletje H.P. en N.R.C. knipselen, terwijl van de Bussumsche familie "De Groene" in welstand arriveerde.* Bovendien nog een prentbriefkaart van de bloembollenvelden van Katy en Juffr. André de la Porte, waar de slagersvrouw vanmorgen met een vergloord gezicht mee boven kwam om te vragen of ze in Holland zulke mooie tuinen hadden.'

Dan wordt het spannend, want Pieter schrijft dat hij 10 angstige dagen achter de rug heeft en begint met de beschrijving van zijn kappersbezoek. Hij had al eens genoteerd dat er in Porto zoveel kapperszaken en schoenpoetsers zijn. Die laatste vindt je bijna in elk portiek. Ook al zien de tweederangs kapperszaken er prima uit, Pieter kiest toch voor de eerste klasse, voor 20 cent.

'Ik ging dan zoo'n nette zaak in en werd geknipt naar alle regelen der kunst. Tot zelfs de wenkbrauwen en de snor, wat men in Hollland allemaal apart berekent, kregen een beurt. Ik had n.b. net een paar dagen van tevoren zelf m'n snor een reuzenbesnoeiing gegeven, dus je kunt nagaan wat daarvan over was toen ik er uit kwam. Van schaamte daarover is ie zeker zoo grijs geworden in eene. Toen de knipperij klaar was werd m'n nek ingezeept, zelfs om en boven de ooren, en werd toen aan de achterzijde geheel van fluff en donsjes ontdaan. 't Was een behandeling die niets te wenschen overliet en ik voelde me als een goudhaantje toen ik er uit kwam. Echter......eenige dagen later sta ik me te scheren en zie tot mijn verbazing dat ik opvallend rood ben in m'n nek, onder m'n oor. Dat was links. Inspectie rechts vertoonde hetzelfde, maar minder hevig. Verbrand van de zon met 30 dagen regen per maand kon ik niet zijn....vergrootglas er bij gehaald vanwege m'n kippige gezicht en kwam toen tot de schrikbarende ontdekking dat ik een infectie had opgeloopen. Allerlei drakerige voorstellingen van allerlei voorbeelden die ik daar in mijn leven al over gehoord had kwamen natuurlijk als zeer levendige filmpjes zich voor mijn oogen afdraaien. Ik had nog een beetje jodium en dat er meteen op, voor zoover ik zien kon. M'n Portugees bracht den volgenden avond op verzoek nieuwe jodium voorraad en pure alcohol (90%) om overdag mee te behandelen. Zaterdagsavonds komt hij niet en Zondags ook niet, dus ging ik verleden Zaterdagavond zelf aan de gang. Maar nu had hij versterkte jodium meegebracht, die ik er maar ongezouten opkalkte, met het gevolg dat Zondagmorgen de vellen er bij hingen. Ik heb me dus weer een paar dagen tot alcoholbettingen moeten beperken en nu zal hij me vanavond weer met jodium onderhanden nemen. We beginnen 'm geloof ik baas te worden, maar het was een gevaarlijke, zich voortplantende beweging, want toen ik het in de gaten kreeg, was het al langs m'n ooren op de wangen naar boven gekropen en zal al bijna in m'n haar. Ik kan m'n nek haast niet bewegen van de pijn door de jodiumverbranding, maar dat is allemaal nix, als ik het maar kwijt raak. Ik heb in elk geval geen halve maatregelen gebruikt.'

Maar er zijn ook leuke dingen, zoals de verjaardag van Els, die bij die gelegenheid van haar schoonvader 'een paar steentjes' krijgt toegestuurd, waarvan ze misschien een broche kan laten maken. 

'"Wel gefeliciteerd!" is 'n uitdrukking met 'n slap handje, die weinig of niets zegt. De Engelschen hebben daar vind ik de beste zegswijze voor: Many happy returns of the day! En die, m'n lieve kind, wensch ik je van harte toe, met een gezonde in waarde en waardigheid stijgende man en een paar gezonde robbidoesen van jongens. So mote it be!'

Vervolgens richt vader het woord nog even tot zijn oudste zoon, met duidelijk vaderlijk advies. 

Deze brief eindigt met het verzoek aan Katy om een boekje ('ik bedoel zoo iets populairs van 'n cent of 30') te kopen en toe te sturen over voedingsleer en -waarden, omdat Pieter bang is dat hij met zijn eenzijdige eetpatroon misschien toch bepaalde vitaminen te kort komt. 

* Ik neem aan dat het hier een brief van de oude buren van Pieter betreft. Helaas kan ik nergens vinden wie juffrouw André de la Porte was, maar wie schets mijn verbazing als ik bij Wikipedia, zoekend op Carpentier Alting bij de referenties de naam G. André de la Porte tegenkom. Dit is waarschijnlijk Gilles (1866-1950, die advocaat-generaal en procureur-generaal in Batavia was. En laat hij nou weer te zijn getrouwd met....Anna Schoevers.

** Johannes Hendrik Carpentier Alting (1864-1929) - zie foto hierboven- heeft een indrukwekkende staat van dienst, die hier te lezen is.  

April 1936 (7); nogal aan de ronde kant

Opeens gaat het vlug. Het is druk in Indië, dus brengt Els verslag uit van twee weken gebeurtenissen op velletjes 'vliegpapier' met dicht tegen elkaar aangeschreven woorden en regels. Er is veel te vertellen.

Frits is op 11 april met een vrachtauto naar Pajakombo vertrokken; gewone auto's konden nog niet over de weg. Hij moest over de aardverschuiving lopen en werd aan de andere kant met een gewone auto verder gereden. Omdat de A.R. aan het verhuizen is, verblijft hij in de passangrahan. Een paar dagen later maakt Els met kinderen de reis ook. Zij kan dan wel doorrijden - als eerste! -  al moet er voor de verschuiving wel 2 uur gewacht worden, voor de weg echt begaanbaar is. Dat is lastig met de voeding van Bobbie, maar in een keet van een wegopzichter lukt dat uiteindelijk wel, 'onder luid gejuich van de koelies'. Daarna rijden ze door naar Fort de Kock voor een paar boodschappen en vervolgens naar Maninjau, 'want daar kwam ik voor'.

'Het is een reuze bochtige weg en Fisje reed hem voor 't eerst, in het donker, enfin, we arriveerden goed en wel om 7 u. ten controleurshuize waar we zouden logeeren. Ik was ook 's morgens om 7 u. vertrokken, dus precies 12 u. onderweg geweest.

En nu het huis. Dat viel ons van buiten niet mee d.w.z. het zag er van buiten niet zoo groot uit als we ons voorgesteld hadden, maar van binnen valt het wèl mee en......we hebben een logeerkamer PaMa, dus nu is er voor overkomen van jullie kant heelemaal geen bezwaar tegen. De kamer is niet groot, maar ik troost me met de gedachte dat jullie niet veel ruimte in Den haag gewend zijn. Natuurlijk vinden we 't 't leukst als we jullie in een goed gemeubileerd huis kunnen ontvangen, dat snappen jullie, dus jullie moet nog even geduld hebben en dan....zouden we het allemaal erg gezellig vinden, stel je toch eens voor!

Zeg Ma, je kunt zo van ons huis in het meer springen, d.w.z. het erf ligt aan het meer en het badhuisje staat op ons erf. Alle lui, touristen, moeten eerst aan Fisje toestemming om te zwemmen hebben [sic.].'

Er is nog wel iets dat Els haar ouders op het hart wil drukken en dat is om zich om zich voor de zekerheid te laten onderzoeken door een arts. 'Het klimaat is niet warm, maar nou ook weer niet bepaald koud. Ook Tony raadt het jullie sterk aan, juist omdat Ma nogal aan de ronde kant is.' Het zou jammer zijn, nu ze in Den Haag zo gezond zijn, om dan in Indië te gaan sukkelen. 

Meer over het huis, met een kleine platte grond, volgt.

'Het is nieuw, van steen, en heeft een Minangke-bausch dak, waardoor het juist zoo klein lijkt van buiten. Er is een schabelletje voor (platje) maar niet overdekt, waar we 's middags gaan theedrinken.

1 Platje of schabelletje met een muurtje eromheen , je gaat er trapje op van 2 of 3 treden.

2 Voorgalerij, ontvangkamer, die is 5 x 5 M net als No. 5 de achtergalerij, de andere kamers zijn allemaal 4 x 4 M, inderdaad voor Indië klein, maar daarom best bewoonbaar.

4 is logeerkamer die jammergenoeg geen buitendeur heeft. 

3 is kantoortje en 6 en 7 slaapkamers van ons en de kinderen. 

Zo zien jullie dat het Maninjau best te doen is. Het zit nog vrij goed in de verf en 't is geel met oranje, zoodat we onze versiering/gordijnen kleeden en tafelkleeden in die tint willen nemen. Hier gaat alles op de vendutie en we hebben bij de meubelchinees in F. de Kock al een bed, eettafel en 6 stoelen en dressoir besteld, de rest doen we als we in het huis zitten en precies weten wat en waar we alles hebben willen, aangezien het eenmaal mos is dat je bij de voorganger op de vendutie koopt, denken we erover de logeerkamer over te nemen. We vonden het fijn om alles nieuw te nemen, nu hebben we een nieuw huis en nieuwe meubels , een aardige plaats, best dus om nog 2 jaar uit te houden. We wachten nu met smart op modellen van meubels, hebben er Annie ook om geschreven.'

Na het bezoek aan Maninjau reist het gezin de volgende ochtend weer naar Fort de Kock voor boodschappen, bezoeken aan kennissen en ook de bios. De volgende dag worden de meubels besteld voordat het via Pajakombo weer terug naar huis gaat. Er is geen pech onderweg, al moet de auto door de aardverschuivng heen getrokken worden, en zo komen de allemaal 's avonds om 7 uur weer thuis. Daar volgen diverse bezoeken elkaar op. Els moet tussendoor inpakken en de vendutie regelen. 

'Dus druk maar verder alles goed. Bobbie weer veel aangekomen en iedereen verrrukt van de kinders als altijd.'

Frits pent een haastige boodschap, want hij heeft een baas op bezoek en Els heeft eigelijk alles al wel verteld. Hij schrijft dat de volgende brief de laatste uit Bankinang zal zijn, maar in mijn 'archief' vindt ik pas weer een bericht van zijn hand in juni.

April 1936 (6); een schandelijke roekeloosheid

Het is toch wel een worsteling: alleen in Portugal, met een vreemde taal en uitzonderlijk nat klimaat. 

'Het is een ongekend regenseizoen, waartegen de papen al een biddag hebben uitgeschreven. En in Z.-Afr. bidden de predikanten gewoonlijk voor regen. Het schijnt toch wel dat de hemelsche vader het zaakje niet al te best bestuurt; maar gestel eens dat hij er een aparte wolkenbestuurafdeeling op na houdt dan is die bidderij ook weer Jan Klaassen, want dan weet die afdeeling drommelsch goed dát 'ie 't zoo doet.'

En dan is er nog die vreselijke taal, die Pieter onder de knie probeert te krijgen. Op weekdagen is hij er elke avond 3 à vier uur zoet mee. Ondertussen is hij bij de bijvoegelijke naamwoorden aangeland, 'daarin komen ze weer iets te kort bij ons'. De taal kent namelijk geen overtreffende trap. 

'Scherpe messen zijn dus: -Facas afiadas. Zeer scherpe messen zijn: facas mais afiadas. Maar dat kan ook beteekenen: scherper messen [...] Ik heb nu al een heilige schrik beet tegen den tijd dat we aan werkwoorden komen, waarbij het pers. voornaamwoord tot nul wordt gereduceerd en alles in den Latijnschen vorm in het woord zelf wordt verwerkt. Maar misschien schreef ik dat al.'

Dan ontbreekt het ook nog aan de beleefdheidsvorm van de tweede persoon enkelvoud en wordt elke brief, al is 'ie aan een gewone ambtenaar gericht nog doorspekt met 'Sua Extia' (uwe exellentie).

'Zelfs het beetje Italiaansch dat ik ken zit me hier nog steeds bij de uitspraak in de weg.'

Gelukkig zijn de sigaretten goedkoop en lekker en bevalt het huis Pieter goed.

'Na eenige reparaties die noodzakelijk gebeuren moeten en die ik zoo langzaam wel uit mijn gierige huisbazin zal los peuteren, zit ik hier zelf heel best. Indisch kan je haast zeggen, al leent het klimaat zich daar op 't oogenblik minder toe. Gewitte muren, schoone kale vloer (geen stof) aan de muren hangen een paar portretten, wajangpoppen en krissen, en mijn uitzicht op rivier en bergen is in heel Holland niet te huur. Dus wat wil mijn liefje nog meer?'

Omdat meneer De Vries (?) heeft laten weten geen adressen voor vrijmetselaars in Portugal te hebben, heeft Pieter besloten om een brief te sturen naar een oud adres van de Portugese Groot-loge, dat hij vond in een 'Mac. jaarboekje' uit 1914 vond. 

'Als het tegenwoordige Gouvernment dus niet á la Hitler en Mussolini alle maconnieke gebouwen hebben geannexeerd dan hoop ik binnen enkele dagen antwoord te hebben.'

En...wat een toeval. In de vorige brief maakte Pieter melding van de bundel Sanders of the River. Laat dit nou in deze week leiden tot 'een schandelijke roekeloosheid'!*

En met de filmvoorstelling is het uitstapje nog niet afgelopen. Er draait in Portugal maar een voorstelling per avond, vanaf half 10. Dus komen de mannen pas om 12 uur weer uit de bioscoop. Pieter besluit zijn kennis te trakteren op een glas port ('á 'n dubbeltje per persoon in de fijnste bar van Oporto.'). Daarop stelt die kennis (inmiddels een half uur later) voor om Oporto bij nacht te laten zien, wat Pieter toch wel een beetje angst inboezemt: in het donker door nauwe straten met verdachte figuren in portieken.

'In een detective roman zou nu staan: ......dit was het oogenblik waarop hij de safety catch van zijn revolver los schoof.......Maar, och heertje, wat was het een meer dan tamme boel.'

Ze lopen samen naar een 'nachtlokaal' waar de portier nog ligt te dutten, dus nog nauwelijks reuring is. 

'Arremoedig.....nee. In de zaal waar we aankwamen was op een balcon een strijkje dat streek, maar in de met papieren guirlandes behangen zaal, met hobbelig houten vloer, was geen kip. Een open ruimte in het midden en tafeltjes met goedkoope katoenen kleedjes en 4 stoelen er omheen langs de kanten. 'n Desolate indruk. M'n partner zei dat 't nog véél te vroeg was . Hij bestelde intusschen voor ons elk een glas bier, voor zoo'n gelegenheid niet eens duur, 3 Esc. per fleschje. Elke avond, of liever vroege ochtend, treedt daar een danseres op. Gewoonlijk een Spaansche. Het werd zoo langzamerhand half twee. Toen waren er 3 jongelui, later dwarrelden er nog een paar vrouwelijke jonge (?) lieden in, die maar weer weggingen en bij navraag bleek dat de danseres verkouden was en niet zou optreden. Nee, als je ooit een zielig nafuifje hebt meegemaakt dan was het wel dit. Om 2 uur klonken onze voetstappen hol in de leege Oporto'sche straten, trams hadden hun dienst gestaakt, of liever waren nog niet begonnen, en zoo was ik dan om half drie thuis. Wat 'n allertreurigst gedoe. Dat was nu ONvergulde armoe. De ervaring was de 42 cent waard, al ben ik blij dat ik zelfs die kleinigheid nog niet eens heb betaald, want 'n begrafelis zou interessanter zijn geweest.'

De brief wordt beeindigd en gaat op de post met een Portugese krant, om de familie een indruk van de taal te geven, maar ook van een speldje in te verpakken dat de mensen op hun revers dragen ten teken dat ze hebben bijgedragen aan de collecte voor soldaten in de Eerste Wereldoorlog. 

* In deze film uit 1935 van regiseur Zoltan Korda heeft Paul Robeson de hoofdrol van Bosambo, lokaal stamhoofd, en Leslie Banks is Sanders. Het verhaal speelt zich af in Nigera, maar is hoofdzakelijk in Oost-Afrika opgenomen (Kenia/Uganda). De manier waarop de lokale zwarte bevolking in de film wordt afgeschilderd, was reden voor Robeson (die een prachtige baritonstem had) om te proberen de vertoning te blokkeren, maar dat lukte hem niet. Alfred Hitchcock heeft ook een kleine bijdrage aan deze film geleverd.