September 1936 (3); zuinigheid troef

Het goede nieuws uit Den Haag heeft Indië bereikt: PaMa kunnen hun huis in Den Haag voor een jaar verhuren. De meubels zullen in de tussentijd worden opgeslagen en de piano gaat naar Katy, die daar vast mee in haar sas zal zijn. Els verwacht dat haar schoonzus mogelijk niet al te veel tijd zal hebben om erop te kunnen spelen, maar 'zooiets geeft toch een groote voldoening en afleiding.' Er moet nog veel geregeld worden, dus PaMa zullen voordat ze naar Sumatra reizen nog gaan uitblazen in Lunteren. 

De logeerpartij met Kwantes was gezellig en vloog om, alleen was er een probleem met 'de twee babies' die niet bij elkaar in de box wilden. Zodra Bobbie ook maar een kik hoorde, begon hij te huilen. Dit euvel wordt opgelost door een laken tussen de twee rivalen te spannen. Uiteindelijk lukte het 'met veel tact van beide moeders' om de twee wel samen in een kinderwagen te krijgen, maar dan moest er ook meteen mee gereden worden, anders ging het weer mis.

Els geniet, luiert en kletst wat af. 

'Henkje speelt nu de hele dag door dokter. Hij vraagt je dan waar je pijn hebt en bet het plekje met een nat lapje, water in een fleschje bij zich dat is dan de obat, eenig.' 

Verder staan we hier in het teeken van de verloving van de Prinses en we vinden het fijn dat het een geschikt type moet zijn, die Benno.' *

Samen met de buren (De Jong) volgen ze via de radio de rede van de koningin, ''s avonds de taptoe in Batavia en als maar Nederlansche liederen. Die doen je hart goed en je weer echt Hollandsch voelen, en dat is heelemaal niet overbodig als de nationale gevoelens weer boven komen.'

Er wordt een oranjebal georganiseerd in Fort de Kock en daarvoor vermaakt Els de jurk die ze voor het bezoek van de Gouverneur Generaal heeft gemaakt. De hals sloot iets te hoog, maar verder is het fijn dat 'ie zwart is, want dat kleedt af.'

Op maandag en dinsdag is er een bloemencorso met lampionnenoptocht, dus het is een drukte van belang om alles bij te houden. 

'De inspecteur gevangeniswezen is hier op inspectie geweest zag gestraften op ons erf werken. Dat werd n.b. altijd hier gedaan, maar je moet maar pech hebben. Fisje heeft moeten beloven datie een tuinjongen zou nemen en dat hebben we nu gedaan. Maar nu is het zuinigheid troef, ook omdat we in de overplaatsingskorting zitten. Het ziet er heelemaal niet somber voor ons uit, maar we hebben deze 3 maanden eens echt lekker royaal geleefd, niet idioot, maar royaler dan we deden, maar dat moet nu uit zijn en dat gaat best. We hebben alle posten nagekeken en besproken en al eenige lichtpunten gevonden, niet bijster bedroevend, dus. We krijgen toch fl 227,- in handen. Daar is de huishuur al af, maar die bediendenpost is altijd zoo'n klap fl 63-50. Maar het is zoo leuk dat we dat samen heelemaal regelen en Fisje direct voorstelde om z'n sigarenrooken te staken, daar was hij toe overgegaan door De Jong die niets anders rookt. Zoo zullen we het best halen.'

Er zijn foto's van Katy ontvangen waarop ze er erg goed uitziet en flatteus gekleed is. 

Ook Frits heeft de foto's van Katy goed bestudeerd. Naast dat meneer Chambers hem maar een oude man lijkt en het zoontje er aardig uitziet,  ziet 'Kaatje er best uit met je mantel en hoedje op. Vader is inderdaad veel magerder geworden. Niet meer afslanken hoor, Vader. 't Is net goed zoo. Frits is benieuwd hoe het op werkzoekgebied is uitgevallen, daar in Engeland, maar wacht nog op bericht (dat wij hiervoor al hebben gelezen). 

Frits vindt het fijn dat Juliana zich heeft verloofd en

'een geruste gedachte dat de oranje's nu kans hebben op voortzetting van het geslacht. We hebben H.M. en het jonge paar door de radio gehoord. 't Klinkt allemaal erg echt en riekt heelemaal niet naar een politiek huwelijk hetgeen het geheel meer waarde geeft.' 

 

De brief begint met een deuntje, waarvan Frits schrijft:

'hier staat: In Holland staat een huis. En de toevoeging ad libitum beteekent dat je het wijsje net zoo dikwijls mag herhalen als je wilt. De woorden die er dan bij gezonden moeten worden zouden dan kunnen luiden:

1. In Holland staat een huis. 2. Dat huis dat is verhuurd. 3. Nu gaan we vlug op reis. 4. We gaan naar Indje toe. enz. enz. Het lied is voor uitbreiding vatbaar. De laatste regel zou dan kunnen luiden: Nu zijn we allen blij.'

Frits zal Pa snel het belastingtarief opsturen, zodat deze kan uitrekenen wat hij zou moeten betalen. 

''t Is allicht goedkooper dan in Holland, want je hebt een gemeentebelasting hier. 

Enfin, reken maar eens na. Als je nu precies schrijft wat je inkomen is dan zal ik het opvragen aan den Inspecteur van Financien. Dan weet je 't zeker.'

* Prinses Juliana en Bernhard van Lippe-Biesterfeld verloofden zich op 8 september 1936. Hier een filmpje daarvan. 

September 1936 (2 bisbis); m'n eigen zooi

Pieter heeft de indruk dat Engeland niet zo 'insulair' meer is, zo na de Eerste Wereldoorlog. 

'De keuken is er in ieder geval op vooruit gegaan, en de wijze van serveeren, zooals in de groote Lyons' restaurants is excellent. De wegen zijn goed onderhouden en 'het licht signalen systeem bij overwegen (automatisch) dat millioenen gekost moet hebben, is non plus ultra.'

Er zijn talrijke taleninstituten in Londen en vreemde woorden worden bijvoorbeeld bij de BBC op de juiste manier uitgesproken. 'De manager die ik sprak bij Sandeman, was reusachtig trotsch op een beetje Duitsch dat hij aan mij kwijt kon raken.'*

We weten dus nu ook bij welke wijnfirma Pieter is geweest. 

De boot vaart in de namiddag uit Londen weg en 's morgens om half vijf komt Pieter aan dek om Vlissingen te zien liggen. Vanuit Antwerpen neemt hij 's middags de trein naar Rotterdam en daar heeft hij nog een paar leuke dagen. Katy komt op zondag langs - ik heb geen idee waar Pieter verblijft - , zoals ze dat voor de verhuizing naar Portugal ook wel deed. Samen wandelen ze naar de trein als ze weer weg gaat. Eigenlijk had Pieter helemaal geen plannen om mensen te bezoeken, maar dan:

''s Maandags trof ik aan het postkantoor twee kennissen, waarvan de een net liep te denken: Hoe zou Pieter Deys het toch maken daar in de buurt van al die moord en doodslag. Die kon z'n oogen niet geloven toen 'ie mij daar ineens zag loopen. Hij was er in geen tien minuten over uitgepraat. Van den ander kreeg ik gelukkig f10,- van het geld dat hij mij nog schuldig was en heb daar op den dag van mijn vertrek nog gelunchd.'

Overigens was ik er niet rouwig om de stad weer te kunnen verlaten. Zij deed mij vijandig aan. Zoo'n plaats waar je van alles geprobeerd hebt, waar je geleefd, gehoopt, gevochten en verloren hebt, trekt niet meer. In tegendeel. En ook de menschen hebben in dien tusschentijd andere interesses gekregen. Je eigen persoon vult geen plaats meer in hun dagelijks of wekelijks gedoe. Je bent een herinnering geworden.'

Hierover merkt Pieter verder op:

Hij is al gauw weer helemaal thuis en wat opvalt is dat het huishouden en boodschappen doen zoveel tijd in beslag neemt. In Engeland heeft Pieter heerlijk ontbeten, maar in Portugal kan hij er niet warm voor lopen.

'Eerst moet je het spiritusfleschje opzoeken om je petroleumstel aan den gang te krijgen (als dat niet eerst nog gevuld moet worden en de gaatjes doorgeprikt). Dan wachten tot die alcohol of spiritus uitgebrand is, dan pompen voor de vergassing, en dan kun je eindelijk water opzetten. Broodsnijden en al of niet smeeren. Tomaten wasschen, pellen en snijden. Kopje, schoteltje, bord enz. van den vorigen dag afwasschen. Tegen dien tijd kookt het water zoowat voor thee of koffie en voor dat ongezellige beetje in je eentje moet je dan nog zooveel handelinen plegen.'

Als je met iemand anders eet, is het een ander verhaal, want dan is het wel gezellig, maar zo alleen 'is het onvermijdelijk dat je maaltijden overslaat en alleen eet als je werkelijk honger begint te krijgen.'

Ondertussen worden de dagen besteed aan het uitwerken van nieuwe plannen die niet nader worden benoemd. 

Pieter zal snel antwoorden op de ontvangen brieven - hij is blij dat de koorts bij Henkje is geweken -, maar hoe de post zal verlopen, is nog niet duidelijk, nu dit per trein via Spanje is uitgesloten. 

'Misschien neemt een boot de mail mee naar Italië of Frankrijk. Dus een extra week gaat er zeker mee heen. Ik ben nu al bijna een week hier maar heb nog geen stuk post of krant ontvangen.' 

Dus eindigt Pieter op z'n Portugees: 'bastante'.

* In 1790 vroeg de zoon van een Schotse meubelmaker een lening om in Londen een wijnhandel te beginnen; dit was George Sandeman die zich meteen aan het begin in port en sherry specialiseerde. Aanvankelijk werden deze dranken niet gebotteld, maar in vaten verscheept en om de naam van Sandeman daaraan te verbinden werden die houten tonnen letterlijk gebrandmerkt (branded). Waarschijnlijk is Pieter op bezoek geweest in het hoofdkantoor met kelders dat deze importeur tot 1969 huisde op 20 St. Swithin's Lane (in Londen).  

September 1936 (2bis); overcompleet

De Engelse avonturen zijn nog niet allemaal verteld. Hier het bezoek aan Hever Castle - dit was het kasteel waarin Anna (of Anne) Boleyn, de vrouw van Henkie (VIII) opgroeide. (Inmiddels kun je er slapen, golfen, 'wellnessen', trainingen organiseren en/of volgen, picknicken en ga zo maar door.)

En waarschijnlijk vanuit Sevenoaks zijn 'we' ook nog naar Londen geweest waar Pieter kantoren heeft bezocht die hij had aangeschreven 'en waar ik me bij de Arbeidsbeurs heb opgegeven.'

'De wijnfirma die ik benaderde ontving me heel prettig en mijn voorstel zou met de directie worden besproken. De Federation of British Industries had helaas nix voor me te doen.* Van de Arbeidsbeurs kreeg ik een aanbeveling voor den Personeel-Chef van Thos. Cook & Son, die ik gedurende de laatste Londensche dagen heb opgezocht.** Papieren gehaald voor een nieuw paspoort enz. Van dat alles is niets terecht gekomen dan het nieuwe paspoort a raison van 15/-. Alleen in het Londensche kantoor van Thos. Cook werken 1900 menschen. Would you believe it. Waren de tijden en omstandigheden gunstiger geweest dan zou ik daar wel een plaatsje hebben gekregen. Die Chef was bijzonder hulpvaardig. Is nog naar een afdeeling geweest om te probeeren mij er in te schuiven, maar 't ging niet. Toen heeft hij me meegenomen naar de koeriers-afdeeling, maar ook daar had men overcompleet. Ik heb later nog een advertentie-bureau geprobeerd waarvan ik den directeur van eenige jaren geleden kende, maar die kon ik niet eens te spreken krijgen. Het programma bleef dus: terug naar Portugal. Maar zelfs dat ging nog met bezwaren.'

Het schip waarmee Pieter terug zou varen, blijkt kapot en moet voor reparatie naar Hamburg. De boot waarmee Pieter ook gekomen was, komt er wel weer aan, maar die vaart via Rotterdam en Antwerpen. Gelukkig kan Pieter hierop zonder bijbetaling inschepen, maar dat betekent wel dat hij nog vier dagen alleen in Engeland moet stukslaan. 

'Deze situatie zou een lelijke streep door mijn financieele rekening zijn geworden ware het niet dat de boot reeds den 19de in het uiterste puntje van wat Londen is, was aangekomen. Per underground, tram, bus en nog 20 minuten loopen, doe je er een kleine 1 1/2 uur over. Ik ben brutaalweg meteen aan boord gegaan en heb zoodoende 3 dagen hotel en eten uitgespaard, waardoor ik anders precies platzak Londen zou hebben verlaten.'

En dan nog een bezoek aan het British Museum, waar Pieter ontzettend van geniet.

'Omdat ik er al zooveel over gelezen heb en ik de vondst van Champillion altijd zoo bewonderd heb, is het alsof ik een soort proprietary interesse heb in de steen van Rosetta, die daar onder glas te zien is.*** Ook hebben we de afdeeling mummies bezichtigd. Maar daar behoeft Leiden geloof ik niet voor onder te doen. Later ben ik nog een middag op m'n eentje er heen geweest en heb toen genoten van oude verluchte handschriften en boeken met miniaturen in prachtkleuren en goudversiersel. Verder heb ik gezien een origineele bladzijde manuscript van "Kim" (het gedeelte waar Kim voor het eerst met de Lama op stap gaat en voorbij een gevaarlijke slang moet) en ook een speciale expositie gewijd aan Erasmus.**** Boeken, handschriften en brieven, maar helaas voor mij in den volsten zin van des woords: Latijn. Voorts een pracht van een postzegelverzameling, en eerste uitgaven en boekbinderskunst van de allereerste drukkers en binders in Europa, waaronder Plantijn en Elsevier. Onwillekeurig denk je dan terug aan je school jaren en het verhaal over Laurens Jansz. Koster die in de Haarlemmerhout de letter A uit een boom sneed voor zijn zoontje. En die in 't zand gevallen A zou het begin geweest zijn van de boekdrukkunst, heftig bestreden door de Duitschers met Gutenberg. Daar kon ik als kind warm over loopen, want voor mij stond het vast dat Koster JE mannetje was.'

* The Federation of British Industries werd in 1916 opgericht als een werkgeversorganisatie. In 1923 zou deze opgaan in de Royal Charter, dus het is een beetje vreemd dat Pieter 'm zo noemt (in 1936). De federatie hield zich eigenlijk niet met arbeid(ers) bezig, maar meer met tariefafspraken en dergelijke zaken. In 1964 waren er 900 individuele bedrijven aan verbonden en 272 handelsverenigingen. 

**Lees hier meer over Thomas Cook (en Son). Wel een saignant detail is dat de oprichter hiervan een protagonist tegen alcoholgebruik was, terwijl de wijnfirma natuurlijk eerder voor het tegenovergestelde was (zie volgen blog met wat meer informatie). 

*** Jean-Francois Champillon (1790-1832) was een taalkundige en grondlegger van de egyptologie. De ontcijfering van het hiërogliefenschrift is grotendeels aan deze Fransman, die ook wel Champillon de jongere werd genoemd, te danken. "Ik ben volledig van Egypte en Egypte is helemaal voor mij," zou hij over zichzelf hebben gezegd. Hij stierf heel plotseling (op zijn 41ste) en omdat de familie een autopsie weigerde, is lang onduidelijk gebleven wat de oorzaak was. Gedacht werd aan een hartaanval door overwerking of een infectieziekte, opgelopen in Egypte, maar daar wees niets op. Totdat wetenschappers ontdekte dat zijn vader aan een neurologische ziekte was overleden en hij zelf symptomen had ontwikkeld die op dezelfde kwaal wezen, namelijk Amyotrofische laterale sclerose. 

**** Hier een filmfragment van Kim, de lama en de slang.

September 1936 (2); Wondermooi

Revenge revenge. Na een lange periode zonder typbericht, komt Pieter sterk terug met een brief van maar liefst 4,5 kantjes, die begint met:

'Alweer drie dagen terug in Oporto, vroolijk verwelkomd door buren, katten, factotum, werkster, Nasciamento, de kapper, de bakker, de tabakswinkelier en zelfs door de groentevrouw op de markt.'

Het was sommige lui die Pieter een half jaar niet gezien hadden opgevallen dat hij een stuk magerder en ouder was geworden en 'zoo viel het hier na zeven weken afwezigheid op dat ik een stuk dikker was geworden. Ik heb gisteren even de proef op de som genomen, waaruit bleek dat ik 7 1/2 Kilo was aangekomen.'

Daaruit mag worden opgemaakt dat Pieter het in Engeland goed heeft gehad. Hij heeft van Kent genoten en van de wandelingen daar, die weliswaar vaak onder bewolking gebeurden, maar dat was misschien wel fijner dan in de volle zon en als er door de regen huisarrest was, dan vlogen de dagen toch om met een boek en een spelletje. Misschien had hij het al geschreven maar ze hebben ook nog, op een dag, een tocht van 200 mijl heen en 200 terug gemaakt naar Lincoln. Dat was wel een beetje veel, maar daardoor kregen ze veel van Oost-Engeland te zien en als kers op de taart de kathedraal (van Lincoln).

''n Plechtstatig kunstwerk. Imposant. Gelegen op een heuvel, schitterende gele steen waarvan dit rijke bouwwerk is opgetrokken in de zon toen we 's middags aankwamen. We werden er als door een magneet heengetrokken. Maar de steile klim langs allerlei antieke geveltjes en winkels vol curiositeiten, oude boeken en plaatwerken, die je elk oogenblik tot stilstand noopten, was wel de moeite waard. We troffen in de kerk een goede geleider en hebben er eenige uren in doorgebracht. De kerk beschikt over rijke fondsen en heeft haar onderhoud, vernieuwing en reparatie in eigen beheer. De kerk dateert van de 11de eeuw - het eerste begin van den bouw dan altijd. Dit buitenkansje viel ons te beurt doordat de Heer Chambers voor zaken die kant uit moest.'

'Op regenachtige dagen hebben we ook nog 'n paar biosjes gepikt in het dorp Sevenoaks en in datzelfde dorp hebben we een bezoek gebracht aan Knole Park, woonplaats van Lord Sackville, geloof ik. Wondermooi.

Dat is alweer 'n maand geleden vandaag. Toevallig kreeg ik onder de boeken die ik meegenomen heb hierheen (zoogenaamde 'Penguin Books' die slechts 6 pence per deeltje kosten en die goedkoope maar goed uitgevoerde herdrukken zijn van boeken die een paar jaar geleden tot de 'best sellers' behoorden) een werk in handen getitels "The Edwardians", geschreven door Mrs. Sackville West en dat gedeeltelijk speelt in datzelfde Knole Park.*

Heb je de scenery dan zelf gezien, dan kun je het zooveel te beter waarderen. Zoo zal ik o.a. voor de allerzoveelste maal het verhaal van Kipling gaan lezen uit 'Actions and Reactions', getiteld "An habitation enforced", want nu ik daar in Kent gewandeld heb in alle windstreken, over heuvelen en door dalen, door boerderijen en bosschen, parchtig gebaande wegen, boschpaden en zijweggetje, nu pas gaat dat verhaal voor me leven zooals ik zonder kent te hebben gezien het me nooit zou hebben kunnen voorstellen. Onder de dienst die ik in het kerkje van Ide Hill meemaakte, zocht ik onwillekeurig naar een grafsteen gemerkt "Ellen Lashmar, ob 1796, aetat 27."'**

Wickham Court was eeuwenlang eigendom van de familie Lennard, tot Sir Stephen in 1929 naar Canada verhuisde en het geheel een hotel werd. In de Tweede Wereldoorlog werd het geconfisqueerd om dienst te doen als legerkantoor en -accomodatie. Daarna, in 1952, werd het een school en vervolgens universiteit. Inmiddels is het de Wickham Court Preparatory School.   

Het huis werd gebouwd voor Sir Henry Heydon die wel met een Anne Boleyn trouwde, maar dit was de dochter van de overgrootvader van de Anne Boleyn die met Henkie VIII zou trouwen. Een geschiedenis om in te verdwalen, zoals het ook wel met dit landhuis zal zijn geweest.

* Knole park was het eigendom van de familie van Vita Sackville West (1892-1962) die daar zelf opgroeide, maar omdat ze vrouw was, kon zij het geheel niet erven. Niet alleen schreef ze zelf over Knole Park, maar haar vriendin Virgina Wolf baseerde haar Orlando op de rijke geschiedenis van Knole House en de familie.

Vita zou trouwen met Harold Nicolson (beiden waren biseksueel en hadden veel andere relaties) en samen betrokken ze Sissinghurst Castle. 

Penguin Books was in 1935 opgericht door gebroeders Lane, aanvankelijk als onderdeel van de uitgeverij The Bodley Head, maar een jaar later zou het zelfstandig verder gaan. Het is een belangrijke uitgeverij, omdat het goede kwaliteit boeken (zowel in inhoud als vormgeving) voor een groot publiek beschikbaar maakte. Juist omdat anderen niks in het idee zagen, konden de oprichters voor lage bedragen rechten van belangrijke boeken kopen. Intussen is het de grootste uitgeverij ter wereld. Hier meer.

** Lees hier meer over het romantische verhaal van Kipling dat gaat over een Amerikaans echtpaar dat op een vakantie in Engeland de (Engelse) achtergrond van de vrouw ontdekt en besluit zich daar te vestigen. Ellen Lasmar komt in het verhaal voor. Zie het kerkje bovenaan dit stukje.

Achterop de foto bovenaan staat geschreven: 'Kent 1936'. Het is dus heel goed mogelijk dat we hier naast Katy en vader, links Koekie op het hek zien zitten en rechts haar zoontje Nicky. De foto zal dan wel door George zijn genomen. 

September 1936 (1); wat een afleiding

'Onze geeerbiedigde koningin, zooals dat in de couranten gezegd wordt heeft haar verjaardag weer door vele millioenen van hare onderdanen in het groote rijk zien en hooren vieren. Over heel Indië zijn op Maandagmorgen recepties gehouden door hoogere of lagere Bestuursambtenaren. In Batavia ten Paleize en in Manindjau. 't Eerste groot en grootsch door druk bezoek en mooie speeches van twee in redevoeringen zeer geschoolde personen. In Manindjau op kleine schaal maar voor twee personen heel belangrijk. Die twee personen zijn de twee dorpshoofden die ik een zilveren ster voor trouw en verdienste heb mogen uitreiken. Zij werden later op de pasar gezien zoo trotsch als een pauw. De eene voelde om de drie stappen naar zijn linker boezem om er zich van te overtuigen dat de orde er nog hing.' 

Dit schrijft Frits op 3 september. Hij vervolgt met een relaas over het feest voor de schooljeugd. Omdat er 5 scholen met elk 200 leerlingen in de buurt zijn, zou 1000 deelnemers wat veel worden voor de kinderspelen, dus heeft Frits er een soort olympiade van gemaakt, waarbij elke klas drie kampioenen mocht afvaardigen. Dat verliep prima. Net toen het afgelopen was, begon het te regenen, dus werd de prijsuitreiking in de pasarloods gehouden, 'waarna een goochelaar gedurende nog een uurtje de zaak aangenaam bezig hield. 

'Er zijn sommige tournee's die je niet schijnt te mogen maken.' Zo merkt Frits op, omdat hij zou vertrekken voor een lang uitgesteld bezoek, maar nu heeft hij weer bericht van de A.R. gekregen dat deze precies middenin die tournee zal komen. Dus maar weer een week uitstellen. ''t Zal mij benieuwen of er dan weer iets tusschen komt.'

Dat is alles wat Frits te melden heeft. Het gaat iedereen goed en hij is 1 1/2 kilo aangekomen, zodat hij nu 65,3 weegt. Dat is toch heel precies!

Els begint haar brief met de mededeling dat Rhapsody in Blue op de radio speelt.* Ze hebben het thuis ook als bladmuziek, maar het is op de piano erg lastig en onmogelijk voor hun beiden om op maat te spelen. En die radio:

'Hij bevalt ons nog even goed, jullie weet niet wat een afleiding dat voor ons is. We leven hier als in een paradijs.'

De vakantie naar Engeland is Katy goed bevallen, ze is uitgerust en PaMa vinden dat ze er goed uitziet. Vader stuurde een brief vanaf de boot en nu zijn ze in Indië erg benieuwd hoe hij alles heeft ervaren. Natuurlijk zijn kiekjes zeer welkom. 

Het aanstaande bezoek, de eerste logés in Manindjau, is nog best spannend. Els en Frits zijn de logeerkamer uit en hebben voor zichzelf bultzakken van de buren geleend, 

'we konden zoo gauw geen goed goed krijgen en een nette stopster, want dat moet goed stevig gebeuren, want jullie moeten toch lekker kunnen pitten PaMa!!

Henkje vraagt maar steeds wanneer de logeergasten nu eindelijk komen en heeft al idee van de tijd met: één of 2 nachtjes slapen en weet ook dat er na 2 nachtjes maar één overblijft, alleen wil hij de middagrust ook als nachtje rekenen. 's Middags slaapt hij nog geregeld, een heel enkele keer, 1 x per maand lukt dat niet, maar naar bed gaat hij dan toch steeds. En Bobbie vanzelf ook en die slaapt geregeld 's middags alsie 's morgens niet in slaap gesukkeld is.'

De feestelijkheden ter ere van de koningin waren om 2 uur afgelopen en de kinderen hebben zich heel goed vermaakt. 'Henkje heeft genoten, ook van de goochelaar, die na afloop van de spelen een voorstelling hield. Hij zei niets, maar keek maar.'

Dan is het tijd voor 'poenen' en een handtekening van 'jullie Els.'

* Het is niet moeilijk voor te stellen dat die Rhapsody van George Gershwin een lastige is (qua tempo), luister en kijk hier maar.

Augustus 1936 (4); een lekker fleschje odeur

Het is een week later en er is weer een pakket van PaMa aangekomen in Manindjau.  Het is een een tantaluskwelling, want de post kwam 's morgen binnen, maar wordt pas 's middag geopend. Vooral Henkje heeft het er moeilijk mee en zegt maar "duurt nog zoo lang".

'Maar om 3 u. begon de plechtigheid, een waar feest weer, want wat zaten er weer niet een verrassingen in! Eenig en eenig was alles weer, fijn hoor en we kunnen jullie weer niet genoeg bedanken voor al dat moois. Het is altijd erg lastig om precies weer te geven hoe blij je bent, per brief, maar het was reuze en ik zal weer oudergewoonte alles beschrijven.'

Zoals op bijgaande foto is te zien, heeft Els de diverse spullen onderstreept. Het gaat om een sprei, een onderjurkpas ('die dingen gebruik ik altijd, je onderjurk wordt er veel fijner door'), een modeplaat, een tafelkleedje, een 'boek van Henkje, dat natuurlijk dadelijk bekeken moest worden en dat mee naar de kamer moest toenie vannavond naar bed ging.' En dan nog een 'lekker fleschje odeur' en de pepermuntjes, 'die zijn echt om iederen keer van te snoepen of als beloning te dienen voor Henkje als hij het een of ander mooi verricht heeft. De schoenpoets is weer iets nieuws, had nog nooit zoo iets gezien en het lijkt me erg handig.'Er is ook nog een fijne tricot onderjurk bijgevoegd, die Els zal dragen als dat ertoe doet, want haar jurken zitten er veel beter door. En dat spul is in de buurt vreselijk duur. 

'Het zwarte strooband daar wil ik proberen een auto mutsje van te maken, het lijkt me heelemaal niet zoo moeilijk toe en het zou leuk zijn als het slaagde.' Dan is er nog een 'complete dot' van een rose gebreide blouse. Die heeft Els meteen aangedaan met een zwarte rok en platte schoenen, alles ook door Ma opgestuurd. Er zit nog meer stof bij en een 'meer dan keurig' overhemd voor Frits met ook nog eens een smaakvolle das en een zakdoek die het geheel compleet maakt. 

Maar we zijn er nog niet, want er is ook een kussen opgestuurd en een restant garen en linzen om 'een fijn maaltje van te maken' naast vruchtenkoekjes 'die nu al op zijn'. Het doosje waar ze in zaten zal voor knopen gaan dienen en dan nog chocolaatjes en citroenschilletjes: 'we zaten alle drie op het bed te smikkelen.' Pa heeft een schilderijtje toegevoegd dat ze vast snel zullen inlijsten en precies hun smaak is. Tot slot nog eens drie spreien en corsagebloemen. 

Els hoopt maar dat ze niets is vergeten op te noemen en 'wees daarvan overtuigd, in gedachten, zooveel bedankjes en hartelijkst als je je maar kunt bedenken van twee blije kinderen.'

Dan nog even het bericht dat de Kwantes 3 nachtjes komen logeren, wat nog wat voeten in de aarde heeft, want de slaapkamer is nog maar steeds niet klaar, dus sliepen Els en Frits tot nog toe in de logeerkamer. En:

'Verder kan Bobbie in de handjes klappen als je zingt: "Klap eens in je handjes" en dat doetie dan allerschattigst en kijkt er doodernstig bij.'

Frits legt in zijn bijdrage nog even uit dat het pakket weliswaar met dezelfde post als de brief kwam, maar toch werd het later bezorgd, omdat het zo zwaar was dat de postbode het niet meteen dragen kon. En wat zat er voor "vrouw en kind" weer veel in om hartelijk voor te bedanken en het feit dat een van de zakdoeken zo mooi bij het overhemd past is ook fijn 

'terwijl de das ervoor gemaakt schijnt te zijn. Dat is een pracht combinatie. Ik denk dat ik het aantrek op een nader te noemen dag in Januari als ik in Pakan Baroe zekere menschen van de boot ga halen. De best gekleede man van Sumatra, in elk geval S.W.K. en minstens van Manindjau, zeker wat Europeanen betreft. Nou, zelfs zonder al die beperkingen zal ik er keurig uitzien. Ik hoef geen Beau Brummel te zijn.'*

En dan heeft Els kennelijk nog vergeten te melden dat er ook scheermesjes zijn opgestuurd, die Frits zeker zal proberen.

Frits schrijft verder aan zijn vader die een handgeschreven brief uit Engeland heeft gestuurd. 

'Voorlopig blijkt eruit dat het je in de Garden of England goed bevalt. Dat is met London 't eenige deel van Engeland dat ik ken. Ja, ik vond het heel mooi. Daar speelt ook een van Jeffrey Farnol z'n boeken.** Ik heb er diverse van gelezen. Het verhaal van Kipling heb ik ook al herhaaldelijk gelezen. Ik geen m'n buurman Engelsche conversatieles en heb hem nu Plain Tales from the Hills gegeven. Iedere les bespreken we een verhaal. Hij vindt ze erg aardig en begint Kipling te apprecieeren. Ik las dat Toomai of the Elefant en Kim verfilmd worden. Die twee wil ik graag zien. 

Ik ben benieuwd of je zakenbezoeken vruchten zullen afwerpen. Jammer dat Portugal zoo'n slecht vruchtenland is, behalve druiven. Volgens de Radio steunt Portugal de Nationalisten in Spanje en wil daarom geen non-interventiepact sluiten. Kun jij daar iets van merken Vader of gebeurt het allemaal erg in 't geheim. Is er brieven censuur?' 

Dat is het weer, al pent Els nog even in de kantlijn dat Frits bij een vendutie voor fl 45,- een Singer trapnaaimachine heeft gekocht en dat is natuurlijk heel fijn. 

* George Bryan Brummell (1778-1840) werd als dandy bekend onder de naam Beau Brummel of Brummel. Hij hield zich op met royalty en werd als een mode-icoon beschouwd. Toen hij bankrupt was, moest hij uitwijken naar Caèn waar hij Britse consul werd. In 1924 werd een lange stomme film over hem gemaakt, zie hier.

** Jeffrey Farnol (1878-1952) was een Engelse schrijver die veel romans en verhalen heeft geschreven met name gesitueerd in de Georgische tijd en in het Engelse Regency genre.

Het graafschap Kent wordt wel de Garden of England genoemd. 

Augustus 1936 (3); gedwongen maandelijks huisarrest

Het is 20 augustus als zowel Els als Frits maar weer wat luchtpost gebruiken om te schrijven. Dat terwijl er niet veel nieuws is, aldus Els, 'maar het wekelijkse praatje kan er daarom niet minder om zijn'. Dan dus maar even over het weer. 

'Het klimaat is best, alleen vrij veel regen, vooral 's middags, omdat het nu regentijd is zoo'n beetje en het gevolg is dat we 's middags niet wandelen,  jammer want 's morgens ben je toch ook meestal in huis bezig en van zwemmen kwam er deze week wegens "gedwongen maandelijksch huisarrest" niets alleen vanmiddag nog wat kunnen tennissen en dat is erg prettig.'

Omdat de nachten koud zijn, is Els voor zichzelf maar een nieuwe pyjama aan het naaien. 

'Het is anders wel oppassen hier van verkoudheid, de bedienden loopen allemaal te snuiven en te hoesten en als ze je om aspirine vragen, dan is dat meestal een veeg teeken, dwz een of twee dagen vrij vragen volgt er meestal op. Nu slaapt de djongos met vrouw hier op het erf en die komt er niet gauw toe dus om vrijaf te nemen wegens ziekte. De keukenmeid zou ik eigenlijk wel een weekje kunnen missen, omdat ik nooit in de gelegenheid ben om zelf te koken. Het is niet plezierig als zoo'n mensch op je handen staat te kijken als je aan het weifelen bent hoeveel zout er wel bij de aardappelappels moet, wat toch een heel gewoon verschijnsel is als je nog geen routine hebt. Het is toch eigenlijk te gek dat je een taart keurig kunt versieren en geen gewoon maal zonder hoofdbrekens kunt samenstellen. Maar wacht maar Ma, over een tijdje zet jij me maar aan de gang. Op het oogenblik ben ik een voordeeg aan het maken om brood te bakken, met klapperwater, dat duurt wel een tijdje, maar het is toch leuk om het gedaan te hebben. Aangezien hier geen bakker is (we hebben prachtig brood van een Hollandsche bakker te Frt de Kock), kan ik het niet van de bakker betrekken.

Met de kinderen gaat het best. Henkje is tegenwoordig aan een inpakmanie, alles moet opgeborgen worden in doozen en dan weer in papier en dan weer touw erom en hij amuseert zich er kostelijk mee. Bobbie kruipt af en toe door de box, het is een makkelijk jong, kalmer als Henkje op die leeftijd, enfin, dat zullen jullie over een paar maandjes zelf wel merken.'

Er zijn twee wasbakken uit Bankinang gearriveerd, de derde is overgenomen door de nieuwe controleur, maar helaas is een van de geleverde exemplaren helemaal kapot en moet er dus toch een nieuwe komen. Gelukkig is de prijs ervan vergeleken met 'vroeger' een stuk lager. 'Compleet met spiegel komt het toch nog op fl 35,-'

'Zoo, nu raak ik toch een beetje uitgepraat, en eindig met heel veel liefs en hartelijks toe te wenschen, reuze veel zoenen voor ieder van jullie.'

En dan is het de beurt aan Frits: 

'De sportieve gebeurtenissen te Berlijn behooren alweer tot het verleden en ik vind dat ons klein landje tevreden mag zijn met de behaalde successen. Om uit het in verhouding met andere landen aantal inwoners nog een stelletje bij elkaar te krijgen die ervoor kunnen zorgen dat er 6 gouden medailles naar Holland gehaald worden is toch wel een bijzondere prestatie. Ik heb zooveel mogelijk elken dag de radio verslagen gevolgd en was dikwijls even erg in spanning als de ooggetuigen. En nu dat afgeloopen is komen de gebeurtenissen in Spanje weer meer aan het licht.* Ondanks een geweldige massa berichten is er uit het geheel nog niet veel wijs te worden. Kun je er in Porto nog iets van merken Vader? Je leest zoo wel eens dat er een troep vluchtelingen de Portugeesche grens is gepasseerd. Merkwaardig is dat de Rebellen sedert ze wat vorderingen maken nu de Nationalisten genoemd worden. Overigens hebben ze meer van m'n sympathie dan het met Moskouwsche ideeen besmette regerings-front. De heeren achter de diverse conferentie tafels zitten natuurlijk zwaar te redeneeren en hebben het over non-interventie pacts e.d. hetgeen naar mijn mening allemaal flauwe nonsens, want komt het ze in hun kraam te pas dan bestaan er geen pacts of iets meer. 

Inmiddels gaat het leven in Manindjau zijn rustige gang. Het kleine goedje groeit als kool en wordt hoe langer hoe menschelijker. Henkje plaatst alle mogelijke opmerkingen waar je de grootste pret om zou kunnen hebben, maar we laten het hem niet merken, anders wordt het een eigenwijs spelletje. Bobbie begint in de gaten te krijgen dat je ook zonder "gelokt" te worden met kruipen van je plaats kunt komen. Weliswaar gebeurt dat nog alleen als er iets "moois" in de box ligt, maar dat is toch het begin. Henkje was daar veel vlugger in. Toen die het geheim van kruipen ontdekt had kroop hij overal rond. Bobbietje vindt de makkelijkste houding nog steeds op zijn rug. Zijn geluidjes zijn reuze lollige stemmingsuitingen. Ts betekent dat er iets bijzonder moois te zien is. Ligt hij met iets te spelen dan hoor je een serie ng, greu en gle geluiden en bah is een uiting van uitgelatenheid. 

Dag allemaal, zit met spanning op de post te wachten. Dè, veel liefs van Frits.'

Over de foto schrijft Els:'Henkje met Bobbie en profiel, jammer dat Henkje hierop zoo verscholen is, anders erg aardig. Henkje heeft het blauwe pakje van PaMa aan en Bobbie ook een truitje van jullie.'

* Lees hier meer over de staatsgreep in juli 1936, die het begin van de Spaanse burgeroorlog inluidde. 

Augustus 1936 (2); geen heksentoer

Eentonig lijkt het, maar zal het bij de ontvanger niet geweest zijn: een brief en een pakketje. Er is weer post van PaMa gekomen, met daarin voor Henkje een boekje over vliegeren 'waar hij juist zoo enthousiast van is' en voor Els weer een paar patronen.

Op de brieven wordt ook aan de ander kant gewacht en als ze dan voor de verjaardag van Ma en ook nog die van Pa te laat komen, dan is dat echt vervelend. 

Nog even over die patronen. Els is zelf bezig met een grondpatroon, want is van boven flink afgeslankt, 'van 110 tot 101 cM dat is me een verschil'. Ze krijgt hulp van mevrouw De Jong die in Nederland ooit een knipcursus heeft gevolgd. 'Het is wel een reuze gemak hoor, want je kunt dan praktisch ieder model maken, zonder er een patroon van te hebben. Het heeft wel erg veel tijd gekost, maar ik heb het nu tenmiste. Een ander punt waar ik energie op wil wagen is feuilleteedeeg. Iederen Dinsdag morgen zitten Dee en ik voor de radio de recepten van de kok uit Batavia over te schrijven. Reuze leuk is dat, alleen is het een toer om Henkje dan stil te houden die moet altijd op het critieke moment ook iets toe. PaenMa, weer iets wat jullie dan fijn zouden kunnen doen: die mijnheer dan dat half uurtje bezig houden!!'

Ondertussen geeft Frits vanaf 1 augustus elke zaterdagavond Engelse les, ombeurten thuis en bij De Jong. 

'Hè, jullie weet niet hoe senang we het hier toch wel hebben, ons huisje naar zin ingericht en dan het heerlijke meer en het veel betere klimaat als Bangkinang en aanloop is er nou genoeg. En als je dan een brief krijgt met de mededeling dat er weer een pakketje komt, dan is alles heelemaal rooskleurig!

Fisje zit ieder middag te luisteren naar het verslag van de olympiade, Rie Mastenbroek houdt zich kranig hè, toch fijn dat Nederland dat kleine landje nog zoo van zich doet spreken.'*

Ander goed nieuws is dat Bobbie deze week aldoor aan het zitten en kruipen is, dat de radio zulke fijne muziek speelt en dat de djongo weer terug is van verlof, 'zoodat ik maar wil zeggen dat jullie nu een brief van een volledig tevreden menschenkind ontvangt.'

Voor Pa's verjaardag staat en grote taart klaar en voor het 6de huwelijksjubileum heeft 'Fisje een schattige bos bloemen besteld. Wat wil je nog meer.

Frits voegt hier nog aan toe:

'Vanmorgen om 7 uur ging ik van huis, en vanavond om 7 uur kwam ik thuis, de tusschenliggende 12 uur ben ik in beweging geweest, n.l. 6 uur op m'n beenen, 1 uur in een prauw, 1 uur in een stoel (m'n beweging bestond toen uit de eetbeweging en die die je bij 't rooken maakt) een uur in een kampong huisje (met geen andere beweging dan die van de aarde en het wiebelen van het gammel gebouwde huisje) en de rest in mijn auto. De 6 uur op mijn beenen waren natuurlijk het vermoeiendst. Berg op berg af en tweemaal door een groot moeras. Als je tot je knieën door het water (of liever zachte modder) moet waden, krijg je zoo'n gevoel dat je tot sw gespleten hoevigen gaat hooren. Overigens heeft de tocht velerlei succes gehad, waaronder het feit dat ik een oplossing heb gevonden voor iets waarover men in de kampong al minstens 6 jaar ruzie heeft.'

Frits is benieuwd hoe vader het in Engeland zal maken en vraagt PaMa namens Van Zanen wat barang [bagage] mee kunnen nemen. 'Als pasagiersgoed  komt het veel goedkooper uit, zelfs als je overvracht moet betalen.' De encyclopedie (Broockhaus) kan dan wel achterblijven, 'dat is dan weer heel wat ruimte en gewicht gewonnen, wat v. Zanen ten goede kan komen.'

En ook Frits merkt nog iets op over de trouwdag.

'Reuze tijd al, al is het nog geen 42 jaar. Maar de eerste zijn er toch al en dat schijnt in massa's huwelijken tegenwoordig al een heele prestatie te zijn. Nu, voor mij niet. Ik heb het geen heksentoer gevonden tot nu toe.'

* Op de olympische spelen in Berlijn van 1936, won de zwemster Rie Mastenbroek drie gouden en een zilveren medaille. Ze was toen zeventien jaar.

Augustus 1936 (1); kan best aardig worden

We gaan augustus in met brieven uit Indië. Sterker nog: in mijn archief komt Pieter pas weer begin september met een bericht. Dit komt waarschijnlijk doordat hij op vakantie gaat naar Engeland en daarvandaan, zoals hij heeft aangekondigd, alleen kaarten verstuurt. Die zitten niet in mijn map, helaas. 

Maar goed, Els blijft schrijven en dat nog wel aan een nieuw schrijftafeltje.

'Als ik er niet aan zit, zie je er niets van en dan trek je aan een knop en plotseling is er een schrijftafel [...] iedereen die het ziet vindt het erg leuk uitgedacht het is heelemaal eigen vinding van Fisje en erg practisch omdat ons kantoor erg klein is.'

Die beperkte ruimte geldt eigenlijk voor het hele huis, maar door de nieuwe inrichting lijkt het nu toch groter dan toen het door de voorgangers werd bewoond. Deze mensen stuurden recent een ansichtkaar vanuit Tirol 

'en daar hebben ze 3 weken gezworven, de 3 kinderen bij familieleden achter gelaten en nu huurden ze voor 2 maanden een gemeubileerde etage in Den Haag, Sportlaan 11, geloof ik en hebben een dienstmeisje en een kinderjuffrouw. Nog niet zoo onverstandig gezien, maar het zal wel flink wat moeten kosten [...] We hebben geen flauw idee hoeveel de prijs is van gemeubileerde kamers. Nu hebben we daar ook wel de tijd voor om achter te komen. Met kinderen lijkt mij een bovenetage niet te doen, een beetje tuin is toch altijd wel fijn voor ze in de Zomer vooral, nu, dat is toch immers ook al duurder dan boven wonen?'

De Van Griekens zijn ook naar Nederland en Els is benieuwd hoe zij het aanpakken. 

'We kregen een kaart van ze aan boord, het beviel hun er best, zij hadden een zeebaboe mee. Ben ik benieuwd hoe zooiets bevalt, maar voor 2 jongens lijkt me dat toch niet noodig.'

Het is wel grappig dat Els zo bezig is met dat verlof, terwijl haar ouders nog een tijdje op bezoek zullen komen. Ze is zich er wel van bewust dat het nog enige tijd zal duren, maar toch worden er al plannen gemaakt.

'Vast staat voor mij, behalve de verschillende reisjes, een kook en naaikursus. Hoe en waar en hoe lang dat weet ik niet, maar ik stelde me toch wel voor de jongens op een bewaarschool te doen, of zou Bobbie dan nog te jong zijn. Pa, jij was vroeger tegen bewaarscholen, dat vertelde je me wel, maar het lijkt me toch zoo een kwade oplossing nog niet. De kinderen worden nuttig bezig gehouden en je hebt zelf ook meer aan je verlof op die manier en de vrouw zit dan ook niet eeuwig aan de kinderen vast, wat me vooral voor een man tijdens het verlof ook een voordeel biedt dunkt me. 

De fam. de Jong hier heeft een tocht naar Noorwegen gemaakt, die hun reuze goed is bevallen, maar aan de andere kant, je ziet ongelooflijk veel. Nu hebben we nog eigenlijk heelemaal geen idee hoe we ons verlof zullen doorbrengen, alleen staan bezoek aan vader en ook Adolf vast.'

Ondertussen is het nog steeds erg gezellig met de onderwijsburen (De Jong). De gezinnen komen ombeurten bij elkaar over de vloer 'en dan wordt er meestal wat extra's gepresenteerd, wat de gezelligheid verhoogt. Aan Bridge zijn we nog niet begonnen, dat kan altijd later nog.'

Later in de brief merkt Els hier nog over op.

'We zwemmen dan of drinken samen een kopje koffie. Henkje voelt er zich ook erg thuis en Bobbie, daar zijn ze beiden gek op.'

Els sluit een foto in die gemaakt is door een Zwitserse bezoeker uit Palembang - Frits vertelde daar eerder over -. Hij is enthousiast over het meer en een goede vriend van 'onze oude chef Hr. van der Meulen'. Zijn dochtertje staat ook op de foto, die Els wat verder beschrijft:

'Fisje is in uniform, vanwege rol op kantoor. Hij loopt de laatste tijd erg weinig meer in uniform, het wordt hier niet veel gedaan en meestal ook belachelijk gevonden door de niet BB-lui en waarvoor zul je de menschen op stang jagen. Er zijn er wel die geregeld in uniform loopen, maar dat zijn dan de erge "dienstkloppers". Henkje trekt er een vies neusje, vanwege de zon, ook Bobbie kijkt naar beneden en kluift lekker op z'n handje. Jullie ziet wel dat het een stevig jong is. Ikzelf mag er ook wel wezen, had juist een van m'n meest onflatteuze jurken aan omdat ik aan het rommelen was.'

In deze brief van medio augustus, schrijft Els verder nog:

'En zoo langzamerhand gaat deze maand ook weer op z'n eind loopen en begint September. Het gaat toch erg vlug. 31 Augustus openb. gehoor en na afloop op ons erf "Kinderolympiade". Iedere school zendt 3 afgevaardigden en dan worden er wedstrijden georganiseerd, kan best aardig worden. Wij storten Fl 5,- en de andere menschen naar capaciteit. De schooljeugd krijgt hiervan prijzen en wat te drinken. Wij gaan er dan naar kijken. Fisje met z'n "Hitlerjugend".

Els stuurt nog een artikel van Zendgraaf op.* 'Moet je vooral met aandacht lezen watie over Manindjau heeft, zou je er dan niet naartoe willen vliegen om er ook een kijkje te nemen?'

Daarmaa sluit Els de brief af. Volgend nieuws zal ze in een vliegbrief stoppen. Dus later meer.

* Het is goed mogelijk dat Els hier Henri Carel Zentgraaff (1874 -1940) bedoelt. Lees hier uitgebreid over deze journalist die een aantal jaren voor zijn dood naar het fascisme zou neigen.

Juli 1936 (4); toch liever 4711

Dat is toch even schrikken als je het volgende bericht over je eigen vader leest, maar ik weet gelukkig dat het inderdaad helemaal goed gekomen is. 

Els schrijft aan haar ouders, eind juli:

'Deze keer zijn we nu eens expres 3 dagen te laat omdat we het plezierig vonden om jullie te schrijven dat het met Henkje weer goed gaat en datie weer bijna beter is van de influenza aanval misschien restant van de races in Fort de Kock. Het begon verleden week Zondag al, koorts en lamlendigheid, overgeven en de koorts werd flink hoog. Tot overmaat van ramp kwam Fanoy nog, die met Fisje op tournee wilde gaan. Nu had Henkje juist toen hij er was de hoogste temperatuur nl 40 1/2, en zoo stelde hij zelf voor dat Fisje maar thuis zou blijven, wat we beiden reuze fijn vonden, vooral omdat we niet precies wisten wat Henkje scheelde. Dr. Wilmar, die Fisje geregeld opbelde, vond het niet noodig nog omdat er op 't oogenblik overal influenza heerst en hij zond het drankje dat hij toch gegeven zou hebben en gelukkig resultaat heeft gehad. Sinds een paar dagen is de temperatuur aan 't afnemen, vanmorgen zelfs al 37,1, dus erg mooi. Nu is het nog een kwestie van flink eten en de scha weer inhalen, hij heeft een echte kamerkleur gekregen van die dagen en is ook flink afgevallen. Ik wil echt met hem veel buiten zitten aan het meer of zoo, maar eerst een mooie dag afwachten. Jullie snapt dat we echt opgelucht zijn nu alles weer voorbij is, de eerste keer dat henkje flink ziek is geweest, we mogen achteraf wel dankbaar zijn, maar je schrikt wel erg hoor. Fisje is al die tijd toch zoo schattig geweest en samen hebben we hem om de beurt opgepast. Hij, Henkje wilde geen oogenblik alleen zijn en om hem maar rustig te houden hebben we dat ook volgehouden. Gelukkig deed Henkje niet erg lijdelijk, als je maar nagaat datie nog op wou staan toen hij de hoogte koorts had. Allemenschen geen kleinigheid om zoo'n kind op te passen, hij was zeurderig en door het drankje [onleesbaar], zoodat we aan z'n bed stonden te brullen.

Henkje sliep met Fisje, die op een bultzak op den grond lag en Bobbie in 't groote bed bij mij, omdat we hem niet wilden infecteren. Maar zooals Fisje geweest is, steeds naar Henkje toe, 's middags zorgen dat ik m'n rust had en een praatje kon maken, om er even uit te zijn. Gelukkig is het nu weer goed. Bobbie is nu een tikkeltje verwend, omdat hij niet huilen mocht van Henkje die we zooveel mogelijk wilden laten rusten. 

Verder is alles hier naar wensch. Langzaam maar zeker begin ikzelf in omvang af te nemen dank zij het verminderde gesnoep. Toch kon ik er geen weerstand aan bieden om mee te snoepen van de reep chocolade die jullie gesmokkeld had in het rolletje couranten. Ook het klosje wit garen is goed aangekomen. Dat hadden jullie vastgeplakt hè. 

En dan de ets van Utrecht met jullie boot [?] plattegrond, daar schreef ik ook nog niet over. Die worden beiden zuiniglijk bewaard hoor. Evenzoo zal ik veel plezier van de modelplaat hebben, die zijn altijd erg welkom. Juist hier in Manindjau, dicht in de bewoonde wereld, is het leuk om mooie en aardige jurkjes te hebben. Zoo is die jurk die jij me laatst stuurde zoo enig uitgevallen Ma, hij is nog wat geregen, maar zit eenig en en flatteert toch zoo. Het wordt weer een van de lievelingsjurken dat weet ik nu zoo al en Fisje is er ook verrukt van. Leuk.'

Er worden nog wat 'roddels' uitgewisseld, zo is Emy Sloot getrouwd 'met een gescheiden man met 2 kinderen in de suiker te Modjokerto. Mevrouw Sloot is nu weer terug naar Holland misschien kan ze jullie met het een en ander raden, ga er maar eens heen.'

En dan is Elly Westerbeek ook getrouwd en schreef Ma dat Mies Brinks op Padang komt. 

'Gisteren weer gezellig veel visite gehad, 6 groote menschen en 5 kinderen. De appeltaart die ik gebakken had was juist genoeg, sneu wel voor Henkje die in bed moest blijven.'

En over appels gesproken:

'Zeg Ma, je moet in Holland erge leuke gereedschap kunnen krijgen om aardappelen een leuke vorm te geven, pijpekrullen b.v. erg leuk voor bij de pait [de borrel]. Zou je daar eens naar willen vragen?'

En dan alleen nog even dit:

'Bobbie is de groote schat, hij miste Henkje echt en lachte eenig toen hij hem weer zag na z'n ziekte. Ziezoo, nu weten jullie weer het een en ander en je kunt ons ook meteen feliciteren met Henkje's beterschap. Wij eten morgen bloemkool met worstjes uit blijschap.'

Frits gaat in zijn brief, die begint met geruststelling dat alles inmiddels weer onder controle is en hij maar weer eens op tournee zal gaan, na een week thuis, nog wat verder in op de griepaanval van Henkje.

'Dat begon zoo de eerste dag met 38,6 en liep op tot 40,4, (dan heb ik toch liever 4711, dat is frischer). Ik maakte me werkelijk ongerust, keek al eens terluiks in mijn leerboeken over tropen-ziekten. We hebben net een doodelijk typhus geval gehad in de "stad". Nou, daarvan zei m'n boek dat dat door een leek niet te herkennen was en zelfs voor dokters niet dan na grondig onderzoek (ook bacteriologisch). De dokter, die telefonisch geconsulteerd werd, zei eerst aspirine en twee dagen later een ander drankje. Nou, of het daaraan heeft gelegen of niet, maar sedert dat obatje is er beterschap. Vanmiddag had hij 38,3 en vanmorgen 37,1 Dus al een hele vooruitgang. 

Bobbietje is schattig. Die zit tegenwoordig. Maar je moet hem overeind zetten. En dan zit hij met een kaarsrechte rug en zijn vuistjes naast zijn schoudertjes, vreselijk vergloord rond te kijken. Als 't te lang duurt zet hij een strot op, en weet daarbij een geweldig geluids volume voor te brengen. Door al die visite was hij vandaag iet of wat verwend. Dat er weer af te krijgen is onze ouderlijke plicht gedurende de eerstvolgende dagen. Ook moet Henkje zoo langzamerhand weer in het gareel gebracht worden. Dag allemaal, veel liefs..'

Juli 1936 (3); en ze piesten een plas

Hij heeft er zin in, Pieter, en zijn dochter ook. Er is geen post te beantwoorden. 

'Van Katy alleen 'n van vacantie-blijdschap verwrongen briefkaart, die tegen je opspringt van pure uitgelatenheid. Well, that's the way I feel myself. Ik zal in 't begin wel kaakpijn hebben van 't praten en lachen, want gedurende de laatste 6 maanden is dat bakkes van me in alle opzichten out of training. Behalve dat ik zoo wel eens tegen de katten mompel, praat ik zelden vóór 's avonds 9 uur als N. komt voor les. Maar praten, fietsen en schaatsenrijden verleert men gelukkig niet.'

Verderop in de brief:

'Nu ik zoo op stel en sprong zit om de bewoonde wereld in te gaan kan ik m'n kop moeilijk bij de schrijfmachine bepalen. Al heb ik nog eenige dagen den tijd, toch wil ik als-maar m'n koffer gaan pakken. Maar dan overleg ik weer dat die pakkerij een kwestie van hoogstens 15 minuten is en draai dan weer eens om mezelf heen als 'n kip die haar ei niet kwijt kan.'

Toch vreest Pieter dat hij zijn dochter niet veel te vertellen zal hebben, omdat hij al zoveel in zijn brieven heeft omschreven. Er zijn slechts nog een paar dingetjes:

Het artikel over het Portugese identificatie-systeem is klaar, maar nog niet aantrekkelijk genoeg. 'Ik heb nog een paar vragen die ik morgen beantwoord zal zien te krijgen wanneer ik de mij geleende lectuur terug ga brengen en dan zal ik het maar in zee sturen.'

Pieter probeert allereerst het Haagsch Maandblad, omdat hem dat voor dit onderwerp het meest geschikt lijkt. En als hij dan toch onderweg is, gaat hij ook even langs de 'Carregadores Açoreanos', het kantoor van de Companhia de Navegaçao. Als daar nu blijkt dat de boot niet gaat, dan kan hij namelijk de General Steam Navigation Co. nog proberen die op de 18de sowieso varen (het is nu de 13de). 'Maar ik zeg iederen avond schietgebedjes op aan de Heilige Antonius met beleefd verzoek,,,,,enz. Hoogachtend, Uw dw.'

Dan excuses aan Els, omdat vader is vergeten kinderblaadjes bij zijn vorige post toe te voegen. 'ik begin aan 'senile decay' te lijden, geloof ik.' Maar dat deze brief in Manindjau zal aankomen, rond de '6de huwelijksverjaardag', dat is hij niet vergeten, dus: 

'Nog heel veel gelukkige jaren zullen jullie hoop ik beschoren zijn, met toeneming van (zie Lukas 2:52) wijsheid, en grootte en genade bij God en de menschen. In die genade zal gezondheid wel begrepen zijn. In elk geval hoop ik dat je gevrijwaard zult blijven van amoeben- en andere diarrhoea dat Esje in het komende jaar op het door haar gewenschte gewicht zal aanlanden en dat het de kinderen zoo voorspoedig blijft gaan als tot nu toe.'

Pieter laat nog even weten dat hij qua toezending van postzegels best in trek is. 

'Bij de Bussummers spaart de heele familie. In Rotterdam heb ik ook klante. HIer mijn factotum. Als jullie daar dus in de gelegenheid zijn om wat Indische van allerlei en desnoods in 'n duplicaat of 6 ten koppe te tikken, dan houdt ik me ter distributie aanbevolen. Met Portugesche postzegels ben ik tegenwoordig aan 't eind van mijn Latijn. Ik heb van de Directeur-Generaal te Lissabon een heel onbevredigend antwoord gekregen op mijn klacht.......Vader Cats zou gezegd hebben:

En ze piesten een plas

En lieten de zaak zooals die was

Maar de officieele postzegels die er moeten zijn hebben ze nog maar steeds niet. Zeker wel een stuk of 10 verschillende soorten.'

Omdat de schrijfmachine niet in de koffer gaat, zal de familie met name op de hoogte gehouden worden met briefkaarten, waarop natuurlijk niet veel tekst past. Omdat Pieter het op een kaart heeft nagekeken, denkt hij in Sevenoaks niet ver van Chichester te zitten, dus kan het zomaar zijn dat er een kaart wordt verstuurd van de kathedraal daar 'die als ik me niet vergis tot de oudsten van Engeland behoort.'

'Die Engelsche gothiek is van een aparte massiviteit die me bijna nog meer imponeert dan de flamboyante Fransche. De cathedraal van Amiëns is ook schitterend en een prachtig voorbeeld van gothiek in vollen bloei, maar de Engelsche is krachtiger, gedurfter wat betreft onderbouw en steunbeeren. Niet slaafsch vasthoudenden aan den heerschenden stijl. De Keulsche Dom laat ik bij vergelijkingen buiten beschouwing. Dat is een meesterwerk an und für sich. Daarvan ben ik enorm onder den indruk geweest. Daar heb ik wel een half uur met stomheid geslagen op een bankke op het plein gezeten. Massief, grootsch en toch van een onvergetelijke fijnheid, is die Dom tegenwoordig geen uiting meer van den Duitsche volksgeest.'

Pieter begint niet aan een derde blaadje. Hij voegt nog wat artikelen aan de post toe, waaronder voor Katy 'een kritiek van de N.R.C. op zoo'n boek over Egypte, met precies mijn meening over de zotheid van toekomst-voorspellingen uit de afmetingen der pyramide.'

En dan is het, tot er pas begin september weer een brief van Pieter in mijn 'archief zit':

'Dag lieve lieverds allemaal. Tegen dat deze in Indië is ben ik al bijna weer terug, maar voorlopig heb ik al m'n lekkers nog te goed. H.Z.Stompen in groote profusie van een schooljongensachtig-voelende...'

Juli 1936 (2 bis); verhalen voor winteravonden

Ook in Portugal kunnen Nederlandsers er niet omheen: praten over het weer. Dus, onze geboren Amsterdammer schrijft:

'Ik maak hier vandaag de derde warme dag in successie mee. Nog wel lang niet zoo dat je zelfs je vel uit zou willen doen, of in een vijgenblad rondloopen, maar goed warm, zoodat je na een loopje transpireert. Frits schreef een poos geleden dat hij niet gedacht had dat het hier zoo koud kon zijn, in aanmerking nemende de huidslkleur der Portugeezen. Maar dat zijn twee onderwerpen die elkaar niet raken, althans niet in de mate die men geneigd is aan te nemen. In 't Zuiden van Portugal zal er allicht een beetje van die invloed zijn, maar hier in 't Noorden zeker niet. Portugal heeft een lengte van precies 5 graden en dat is een heel eind. Toevallig las ik in een oude "Uhu" die ik bij me heb, een novelle waarin juist van het klimaat hier sprake is.* "Der portugalisischer Nordwind bläst fünf oder sechs Monate an dieser Küste. Er beginnt im Frühling und weht feste durch den ganzen Sommer. Die heisse Sonne auf der Sahara macht ihn."

Nou, en in de winter is het van zelf al koeler, dus heele groote hitte schijnt men hier niet te hebben. Nee, wat hier die verscheidenheid in kleur aangebracht heeft is de vermeninging met de inwoners uit hun koloniaal bezit. Madeira b.v. ligt nagenoeg vlak bij. Het telt mee als Portugal, want heeft niet eens een eigen postzegel. Met de inwoners uit die streken heeft men zich vrijelijk vermaagschapt. En dan niet te vergeten de groote invloed van dit land op Brazilië en vice-versa, met zijn ondoorgrondelijke mengelinge van allerlei ras en kleur. Verder moet hier uit de tijden toen de joden hier nogal het een en ander in de melk hadden te brokkelen, zooals ten tijde van den grooten Naimonides in Spanje, een belangrijke Joodsche inslag zijn geweest. Het Joden percentage is hier gedaald tot 2, want uit dit land zijn ze indertijd ook verdreven; daaraan dankt Amsterdam zijn diamant industrie. En dan, last but not least, moeten de oorspronkelijke bewoners van "Lusitanië" uit de tijden van Karel Martel een aardige Moorse vermeninging hebben ondergaan.**

Toch kijken de blanke Portugeezen op hun gekleurde medeburgers neer. Zelfs de postbode van beneden trok een minachtend gezicht over mijn vorige werkster en zei: è preto - ze is zwart. Dat was nu ook weer overdreven, maar 't laat toch zien wat zelfs het mindere volk van kleur denkt.'

Pieter heeft ook weer post van familie ontvangen en is nu ook op de hoogte van het op handen zijnde bal in Fort de Kock. 

'Ik ben benieuwd of de bijbelkennis van het bal-publiek voldoende is om een uitrusting als de 7 vette en de 7 magere jaren te kunnen ontcijferen. Het idee is zeker origineel. Dat herinnert me aan een dame aan boord bij 'n "book-tea". Op die boot waren de lampjes die voor de W.C. hingen, om iemand gemakkelijk den weg te laten vinden, groen. Nu verscheen bedoelde dame in de rooksalon, waar de jury zat, met een groen lampje aan haar voorhoofd bevestigd. Het werkte met een zakbatterijtje uit haar handtasch. Niemand kon de titel van het boek uit de scheepsbibliotheek raden dat zij voorstelde. Maar de prijs kreeg ze, want er was een boek getiteld: "The End of the Passage".'

Nog meer vraag en antwoord gaat over de ziekte van de oudste zoon.

'Ik ben blij dat Frits zonder veel schade aan zijn gestel te lijden van die amoeben dysentrie af is. God ja, hoe je aan die narigheid komt weet je nooit. Gelukkig dat de medische wetenschap zoo ver is dat ze weet hoe je er af te helpen. Ik wist niet dat dit per injectie ging. Tot dusver hebben jullie wat ziekte betreft aardig geboft. Dit is het eertse ernstige feit in al die jaren. Gott sei gelobt und gepfiffen. Ik ben ook in mijn paar Indische jaren maar een keer zoo ver geweest dat ik dacht het hoekje om te zullen gaan met 42 gr. koorts. Toen zat ik nog alleen in Calcutta en moeder was met Katy onderweg. Maar dat zijn voor die verhalen voor winteravonden, om het haardvuur.'

Dat het tafeltje en de Brockhaus (encyclopedie) goed terecht zullen komen, vindt Pieter erg fijn.

'Zoo'n Nachslagswerk is altijd heel handig bij je in de buurt.'

En dan nog het laatste nieuws over de werkzaamheden. Plannen en voorbereidingen zijn er in ieder geval.

'Ook hebben de Portugeezen hier iets op het menu van den dag dat ik niet kende, maar hetwelke mij toch bizonder goed bevalt. Ik zal nog niet zeggen wat het is. Eenige monsters zal ik er van meenemen naar Londen en zien of er interesse voor te wekken is. Als 't inslaat kan het iets heel goeds zijn en zoo niet, dan heb ik niets verspeeld. Maar gewend als ik ben aan teleurstellingen, begin ik met mij er niets van voor te stellen.'

Als alles goed gaat, zal Pieter in 10 dagen tijd op de boot stappen voor zijn vakantie naar Engeland (en hereniging met Katy). 'M'n teenen jeuken er nu al van.' 

Tot slot nog een culinaire noot: Pieter is enige tijd geleden zo mager geworden dat hij besloot een blikje gecondenseerde melk te kopen, maar die van Nestlé bleek erg duur ('meer dan 'n gulden'). Toen vond hij een Portugeze variant die eenderde van de prijs is en ook nog 'méér oplevert.' Hij meldt het even aan zijn kinderenm omdat die vroeger zo konden genieten van een boterham met gecondenseerde melk, 'liefst zoo dik mogelijk er op gesmeerd. Vandaag zouden jullie het niet meer lusten wed ik.'

* Uhu was een maandblad dat tussen 1924 en 1934 in Berlijn werd uitgegeven. Het wordt wel beschouwd als een prototype voor publicaties in de Weimar Republiek en was erg populair vanwege de originaliteit en moderne aanpak. Het blad behandelde trends in cultuur en wetenschap en onderschreef het belang van radio en televisie. Er werd veel aandacht aan de illustraties besteed. Al nam het een standpunt in tegen het Nationaal Socialisme - wat vooral in spotprenten tot uiting kwam-, de kijk op het sociale leven was toch vooral conservatief. Zo concludeerde de gynaecoloog Hugo Sellheim in een artikel over vrouwen en sport, dat zij hun verlies in competitie wel konden dragen, maar dat hun gezicht daarbij zeer onaantrekkelijk vertrok en dat sporten voor vrouwen schadelijk was voor hun vruchtbaarheid, dus dat ze zich er beter niet aan konden wagen. 

** Karel Martel van Herstal (676- 741), dankt zijn naam [martèl], hamers, aan het vermorzelen van Arabieren. Hij was hofmeier van het Frankische Rijk en zou de stamvader van het Karolingische Rijk worden. 

Lees hier meer over de strijd rond de 8ste eeuw om het schiereiland van Europa en de Romeinse provincie Lusitanië (zo'n beetje het huidige Portugal).