'Opgave van de kosten van de verleende bijstand door de burgemeester van Vlissingen aan behoeftige Nederlanders uit Zuid-Afrika verdreven en aan boord van de Harwardan Castle en te Vlissingen geland, 21 Augustus 1900.'
Hierin staat genoteerd:
'P. Deys, artillerist Pretoria, 1 k 3e kl Amsterdam f4,25 f 2,50 zakgeld'
Inderdaad is hij, na een voettocht naar Oranjestaat in '98, in 1899 toegetreden tot de Transvaalsche Staatsartillerie. Dit is precies een dag voordat de Engelsen de oorlog zouden verklaren.*
In de Neerlandia, jaargang 16 uit 1912, staat nog wat meer informatie, die ik ook weer verder kan aanvullen.
'De heer Pieter Deys, sedert 4 1/2 jaar inwoner van Johannesburg, is aldaar tot lid van den Stadsraad gekozen. De heer Deys is in Holland geboren, kwam in 1892 in Zuid-Afrika, nam deel aan den oorlog, werd door de Engelschen naar Nederland teruggezonden, ging in 1903 naar Zuid-Afrika terug, was van 1903 tot 1907 in Engelsch Indië en keerde daarna weer naar het land van goud en diamanten.'
Kort voor die terugreis naar Zuid-Afrika, medio 1903, solliciteert hij nog naar de baan van journalist bij Ons Land (een Zuid-Afrikaanse krant), maar hij wordt het niet. Om toch aan de kost te komen werkt hij dan maar bij een zaad- en grafkranzenfirma en in een kaaspakhuis, dat is dan nog in Nederland (?).
Eigenlijk is er vervolgens bar weinig bekend van zijn werkzaamheden in Zuid-Afrika en India. Behalve dat hij zich als verloskundige gedraagt bij de geboortes van zijn kinderen. Zoals hij zelf schrijft:
'Bij Katy's geboorte heb ik en niet de dokter een vloeiing gestelpt; Frits heb ik zelf, heelemaal alleen, eigenhandig gehaald en bij Adolf heb ik de chloroform toegediend terwijl de dokter zijn instrumenten hanteerde.'
Pieter geeft wel zelf een opsomming van zijn carrière in de beginjaren:
'Eerste public speech - eerste erebaantje - mijn eerste lezingen - mijn eerste trouwjaren - mijn eerste promotie [...] de boerenoorlog - mijn boerenschoolmeesterschap [...] politiek, gemeenteraadslid, wethouder voorzitter Provinciale Raad - redacteur-eigenaar Maconic Journal of South Africa.'
Het tijdschrift begint hij in 1914. In dat jaar is hij tevens vice-voorzitter van de South African Labour Party.
Wat die vrijmetselarij betreft, komt Pieter in 1908 kijken. Dan begint hij bij zijn 'Mother Lodge' de Zion Lodge die opereert volgens de Scotish Constitution. Pieter schrijft dat hij bij deze loge respectivelijk secreataris, junior warden en master is geweest, tot 1914 aan toe.
Ondertussen vergeet hij te vermelden dat hij in 1909 met een bedrijf staat ingeschreven onder 'Staas, Deys & Co.; Het Zuid Afrikaansche Handelshuis. Het fiasco met de circusartiest die Pieter mogelijk in de Boerenoorlog heeft leren kennen. De samenwerking zal niet langer dan 2 1/2 maand standhouden, omdat Staas, met achterlating van veel schulden, de benen neemt.
We weten ook dat Sophie in de tussentijd vele malen optreedt als zangeres en dat Pieter probeert daar een professionele carrière van te maken - wat niet zal lukken, al is zijn vrouw een zeer gevierde alto-sopraan. Ze zet zich ook in voor het behoud van de Nederlandse taal en voor het vrouwenkiesrecht.
En het zou zomaar kunnen dat er voor mijn overgrootvader nog baantjes bijkomen in deze periode. Wat deed hij toch in India, behalve zijn zoon 'halen', omdat die zich later aankondigde dan verwacht en de eigelijke vroedvrouw net heen was gezonden?
Mogelijk moeten we diverse wapenfeiten met een korrel zout nemen. Een groot deel van wat we weten, komt uit Pieters eigen brieven aan zijn kinderen. Het zou zomaar kunnen dat hij zijn werk rooskleuriger en serieuzer heeft doen voorkomen dan het in werkelijkheid was.
* De Staatsartillerie van de Zuid-Afrikaansche Republiek was strikt militair qua functie en structuur. De onderdelen bestonden uit veld- en fort artillering, een telegrafische sectie en een medische en dan nog het muziekkorps.
De artillerie bestond voornamelijk uit wapens van Creusot, Vickers en Krupp.
Pieter zal in 1919 voor Vickers werken, als onderdirecteur van Vickers House Ltd.
Na het verlies van de Boeren trekken zij zich terug in Oranje Vrijstaat en bij de verovering van Pretoria naar Oost-Transvaal. In deze oorlog werd voor het eerst gebruik gemaakt van wapens die dienden ter ondersteuning van de infanterie. Het goede functioneren hiervan bij de Boeren ontlokte aan de oorlogsverschaggever Winston Churchill de opmerking:
'These are the finest gunners in the world - they can teach the Royal Artillery a lesson or two.'
Het regiment werd aan het eind van de oorlog, in 1902 opgeheven.
