April 1937 (2); leelijk ten flessche

Eindelijk is er dan toch een berg post binnen. De zaken bij oom Koo (in Bussum) zijn aangetrokken, de kinderen hebben goede cijfers en er zijn geen zieken. George Chamers heeft de koningin ontmoet, is van de zorg van de Nieuwe Amsterdam af en er is eindelijk een brief uit Manindjau binnen. De aanvang zal ik later behandelen.

Nu eerst felicitaties voor de schoondochter met als 'slotregel':

'Het profijt moet komen uit wat ik aan sommige dingen te veel heb moeten inslaan voor de eerste productie en uit diverse utensiliiën die ik voor een tweede bezending niet meer behoef te koopen, zooals een badkuip, trechter, flacons etc.'

Helaas is Pieter deze aprilmaand 'leelijk ten flessche', want hij heeft huurverhoging gekregen, nu hij een nieuw toilet heeft, maar ook een schadepost van 20 escudo. Door een fout van de loodgieters is de w.c. tank blijven overlopen, waardoor er voor maar liefst 5 kub water betaald moet worden. 'Ik schrok me naar.'

Een kopje koffie kost gelukkig maar heel weinig. Dat kan Pieter zich veroorloven, zoals hij hieronder schrijft.

Naast de brieven is vader ook content met een rolletje kranten, waarvan ik de inhoud later zal onthullen. Eindelijk kan hij weer eens 'soepele taal' lezen. 

'Want Portugeesch heeft met het Latijn gemeen dat het stijf is. 't Zit in 'n keurslijf. Neem b.v. ons woordje 'dikwijls'. Dat kent men niet. Slechts 'muitas vezes' - vele malen. Voor 'lang geleden' zegt men ' ha muito tempo' - 't heeft veel tijd. En zoo kan je op allerlei gebied en richting het doodloopene van deze taal aanvoelen. Ze is dikwijls kinderlijk krom en onbeholpen van zegswijze. Neem onze trappen van vergelijking . Die kan men hier niet in dezelfde woorden verwerken. Hoog, hoger, hoogst: alto - mais alto - o mais alto. En zoo natuurlijk alle b.v.n.w. Het w.w. fazer (maken; doen) wordt door dat gebrek aan souplesse dan ook op het afgrijselijkst mishandeld. Eenige zotte voorbeelden zijn: scheeren - fazer a barba; fazer anos - verjaren; fazer contas - afrekenen; en met het w.w. dar -geven, is het net zoo gesteld.'

Filosofisch is Pieter vooral tijdens het scheren. Dat is zo'n moment om je gedachten te laten dwalen, net als vrouwen dat doen tijdens het huishouden ('mechanisch werk'). 'Bij stof afnemen, strijken e.d. handelingen kan men zijn gedachten den vrijen loop laten.' Een voorbeeld van zo'n overpeinzing is het nadenken over het woord buurman. 'Buurman - nachbar - neighbour - allemaal duidelijk aanwijsbare familie van elkaar. Het zou me zelfs niet verwonderen als het woord 'boer' het stamwoord was.' Dat neigh of nach staat voor 'na' als in nabij. Maar het Franse woord 'voisin' kan Pieter pas duiden als hij denkt aan het Portugese 'visinho' of wel 'vicinity'. 

'De president', Antonío Oscar Carmona (1869- 1951), bezoekt ook Porto mogelijk om de bevolking tot kalmte aan te sporen, zoals we hier kunnen lezen. 

April 1937 (1); 'n prachtsamenstelling

Er is nog steeds geen bericht uit Indië. Misschien komt dat doordat ze van luchtpost naar reguliere verzending zijn overgegaan en er daardoor wel drie weken overheen gaan. 

Maar van Katy weet Pieter inmiddels dat die, tenminste voorlopig, onder de pannen is, al betreft het zo te lezen geen baan, maar onderdak. 

'Gott sei Dank! Ja, Katy, dat is heel wat beter dan 'logeeren' bij kennissen, al is het ook nog zoo goed gemeend. Stel je voor bij 'n gewezen dominee! Daar kun je dan 's avonds mee domineeren. Maar je moet je door zoo'n dominee niet laten domineeren en hoop ik dat je er het juiste dominant-septime accoord zult aanslaan, dan blij t ieder baas in eigen 'dominion'.'

Op welke 'huisbaas' Pieter hier zijn Latijn los laat, is mij niet bekend en waarom Katy moet verhuizen, weet ik ook niet. En veel weet Pieter er ook nog niet van.

'Is 't 'n emeritus predikant of heeft hij de kerk of de kerk hém vaarwel gezegd? En heeft z'n vrouw hem verlaten of hij z'n vrouw? Is ie oud of jong en wat doet ie núvoor de kost? [...] Hoe heet deze gewezen arbeider in den wijngaard des Heeren en wat is je toekomstig adres?'

Er zijn nog veel meer nieuwsgierige vragen over al dan geen huishoudster, welke verdieping en is meneer gescheiden 'of zijn ze 'zoo maar' uit elkaar gegaan?' Maar de antwoorden zijn er nog niet. 

En veel heeft Pieter over zijn eigen leven ook niet te schrijven. Hij is vroeg op, doet kalmpjes aan met ontbijt, 'groote verzoendag houden', scheren en het bijvullen van de filtreerapparaten. Hij wil op tijd op het postkantoor zijn, dus gaat welgemoed op weg, om vervolgens te ontdekken dat de boel al dicht is; de zomertijd is ingegaan! En het is dan ook plotseling zomers buiten. 

'Mijn eigen boom is ook bezig zijn voorjaarstabberd aan te trekken. Zal die even blij zijn dat ie die blaadjes van verleden jaar voor goed heeft afgedaan!'

Er liggen 'doddige' en 'snoezige' stoffen in de etalages en allemachtige leuke hoedjes in allerlei vormen en maten. Er is ook een etalage met Delfst aardewerk.

'Nu behoeft Portugal m.i. op dat gebied niets voor Nederland onder te doen, maar het zag er toch drommelsch fijn uit. De plateelbakkerijen brengen het hier klaar om voorstellingen van 10 bij 5 (5) meter te bakken en prachtig van tint en schakeering. Zoo groot is de zijmuur van de stationsvestibule die in tegels de verovering van de stad op de Mooren voorstelt.* Dat is een chiaroscuro in monochrome dat er wezen mag.'

Het wereldnieuws is dat Oxford eindelijk de bootrace heeft gewonnen. Dat is goed nieuws, want het begon gênant te worden. En in Rotterdam is het de grote dag voor Chamers en meer mensen.

'Als ik het geld er voor had zou ik mijn vriend George 'n telegrammetje sturen bij gelegenheid van zijn grootste schip, maar hij moet de goede bedoeling maar voor den daad nemen.'

Onder oude spullen vindt Pieter nog zijn Burmah Oil aandelen en ook nog eens 27 loten van de stad Parijs, maar die hebben nooit iets opgeleverd. Hij vindt ook een oud dagboek uit 1933. 

'Daar kwam ik nog allerlei onaangenaams van mijn tijd bij Keuzenkamp in tegen en ook de diefstal van mijn muntencollectie, zoomede hoopies namen van menschen die dood, weg of vergeten zijn. Wat is dit leven toch een kaleidoscoop! Een enkele keer vallen de glaasjes wel eens in 'n prachtsamenstelling, waarvan de beelden je bijblijven, maar het beste dat je van de meeste kan zeggen is dat ze grillig zijn en onsymetrisch.'

Helaas is er slecht nieuws uit New York. Pieter had daar zijn maçonieke bibliotheek aangeboden bij de Grand Lodge Library, waarvan hij de bibliothecaris kent. Maar doordat er overal een beroep op fondsen wordt gedaan, in verband met de watersnood, is het aanbod afgewezen.

Ook het extra geld vanuit Nederland (die vriend in Hilversum?) is niet binnen. Pieter hoort er gewoon niets over, dus verzucht: 'Als ik een wagentje had kon ik met bot gaan venten, want die vang ik nog al eens.'

Dat roept bij deze vader de vraag op: 'Zeg, Frits, heb je ook nog iets moeten doen om dat cadeau van de bevolking van Minangkabau bij elkaar te krijgen voor het Prinselijk paar? Dat kan heel wat gekost hebben, zoo'n sirih-stel uit goud en zilver.'  

Inmiddels is de afwezigheid van Nascimento wel verklaard. Hij moest plotseling voor Kelly Banden op een autotentoonstelling een stand inrichten en dat houdt hem nog wel een week zoet. Van 'de reiziger' is nog geen bericht, maar Pieter gaat gewoon door met de productie. Als er over een week nog geen uitsluitsel is, gaat hij de hele boel bij de concurrent proberen te slijten. 

'De retail-verkoop zelf ter hand nemen zal niet gaan omdat ik dan absoluut de zekerheid heb meer dan de helft aan wanbetalers kwijt te raken, waarvoor Hr. Ronday me indertijd reeds waarschuwde. En dan maar aan de advocaat of iets anders.

Ik houd me nu maar aan de acht geboden voor 'De Man op z'n best'. WERK! WEES NATUURLIJK! WEES FIJNGEVOELIG! WEES DANKBAAR! WEES TEVREDEN! WEES NIET HOOGMOEDIG! WEES NIET ONDERDANIG!LAAT U NIET VERLEIDEN TOT TOORN OF ERGERNIS!'

En zo sluit Pieter zijn brief van de week af. 

* Het treinstation van São Bento, in het centrum van Porto, is een van de mooiste ter wereld. Het is gedecoreerd met 20.000 azulejos tegels, in 1916 geschilderd door Jorge Colaço. De tableaus (niet alleen in blauw-wit) verbeelden oude ambachten en militaire gebeurtenissen uit Noord-Portugal.

** De Nieuw Amsterdam was van 1938 tot 1959 het vlaggenschip van de Holland-Amerika Lijn. Het was, ondanks geldproblemen in verband met de crisis, zeer luxe uitgevoerd en prachtig gedecoreerd (door maar liefst 60 kunstenaars). De tewaterlating vond plaats op 10 april 1937, maar de maidenvoyage was ruim een jaar later pas. Lees hier meer.

Maart 1937 (5); de luimen van het oogenblik

Het blijft kennelijk stil vanuit Indië, want Pieter begint zijn brief met:

'Ook in Manindjau schijnen van die wegen te zijn, net zooals men die overal aantreft, die geplaveid zijn met goede voornemens. Prachtige wegen zijn dat. Het eenige nadeel dat ze hebben is dat ze nergens heen leiden. In elk geval is een goed voornemen 'n begin en misschien komt er eerstdaags weer een brief opdagen.'

Ondertussen is er van Katy ook alleen maar een briefkaart binnen gekomen, maar Pieter neemt aan dat zij het gewoon heel druk heeft met het zoeken naar een nieuwe aanstelling. 

'Ik ben blij dat al die menschen je naar een baan helpen zoeken, ofschoon zulke directrice-baantjes nu juist niet opgeschept liggen. 't Zal verduveld lastig zijn om weer zooiets op den kop te tikken.'

Die astrologische voorspelling uit de vorige brief, bezorgt Pieter nu toch een beetje maagpijn, want:

'Drie dagen geleden ging ik naar het kantoor van den man die met het nieuwe product zou gaan reizen en die ik in het begin zou vergezellen, maar.......het kantoor stond te huur. 's Avonds wou ik er N. naar vragen, maar die is ook al sedert drie dagen niet verschenen.'

Dat abattoir waar ik hier van sprak, is wel een der beste inrichtingen die ik in Portugal heb gezien. Groot, ruim, overal warm en koud water, door het geheele complex hangende rails voor het vleeschtransport aan be-wilde haken en een aparte slachtafdeeling voor ieder soort vee.'Pieter omschrijft hoe de varkens worden geslacht, dit zal ik de lezer besparen, maar hij vindt het een opmerkelijk spoedige en gemakkelijke dood, met een electrische schok. 'Het hekwerk wordt dan aan een der zijden geopend en vriend Knor glijdt langs een plankier naar de slagers die hem verder behandelen.'Dit is geen morbiede interesse, maar:

'Vroeger, als gemeenteraadslid van Johannesburg wist ik 'n heeleboel van slachthuizen. We hebben daar een der modernste inrichtingen neergezet die er te maken waren en ik moet zeggen dat dit abbatoir er in geen enkel opzicht voor onderdoet. Het is ook pas 5 jaar oud en volgens Duitsch model gebouwd.'

Maar het slagersvak trekt Pieter niet hoor, de aanblik in deze fabriek, waar ook vrouwen het mes ter hand nemen ('het lijken wel furiën uit de Fransche revolutie'), omschrijft hij beeldend (wederom: niet opgenomen). Opmerkelijk is wel het volgende:

''t Was net bezoekdag. Het publiek mag hier twee dagen voor Paschen bij het slachten tegenwoordig zijn en er was een groote lugubere belangstelling.'

Er volgt een opmerking over het weer, dat nog steeds heel wisselvalig is, maar de goede kant op gaat. Pieter verheugt zich er vooral op om zonder tegenzin uit bed te kunnen stappen. 

'Daar heb ik Mevr. Chambers altijd om bewonderd. Weer of geen weer, midden in den winter, om 7 uur er uit met nog een homopatische [sic] koude douche bovendien. Om te rillen! Tjaaaa, daarná wordt men lekker warm, maar je kan ook in den hemel komen zonder als martelaar dood te gaan. Sommige menschen hebben winterteenen of winterhielen, maar daar zou ik nou 'n winterrúg van krijgen.'

Overigens is het spannend bij die familie C., want 'nauwelijks is er een 15.000 tonner van stapel geloopen of er staat alweer een groote gebeurtenis voor de deur.' Het betreft de doop van de Nieuw Amsterdam en 'menig hart zal geruster kloppen als dat groote gevaarte eenmaal goed en wel op de wateren van de Maas drijft.' 

Wat eten betreft heeft Pieter weer een zondagmaaltijd aangeboden gekregen, waarbij hij deze keer kabeljauwtongen kreeg voorgeschotled. 'Die heb ik nog nooit gegeten. Zelfs nog nooit van gehoord.' Hij wist niet eens dat een kabeljauw een tong had, al kent hij de papagaaientongen van de Romeinen.

'Smaakt echter heel genoegelijk.

Onder hetzelfde hoofdstuk behoort een bezoek van mijn factotum. Die doet net als de Boeren in Z.Afr. In het begin lijkt het of hij uit belangstelling eens komt kijken, maar tegen het heengaan komt de aap uit de mouw. Of ik niet een gebruikt pak speelkaarten voor hem had. Ik kon van he, 'n Zwitsersch kaasje krijgen dat hij van een van de Hollandsche booten had opgepikt.* Bij hem thuis lusten ze dat scherpe groene goedje niet. Zoo had ik dan vanmorgen een echte Hollandsche boterham.

Zoo'n Hollandsch smaakje brengt weer allerlei herinneringen en verlangens boven, zo ook 'de Radio uitgaaf van Phillips' die in het rolletje van Chambers zit. Omdat Pieter ooit een radio heeft gehad, weet hij wat het gemis is, 'vooral in mijn Huis der Eenzaamheid'.

Als de arme man weer eens wat 'pegelanten' heeft, heeft hij drie wensen.

'No.1. 'n Vrouw in huis. Hoe ze er eventueel uit ziet kan me niks meer schelen: zwart, bruin, geel of blank, beenig, vettig, rond of slank, Hollandsch, Spaansch of Portugeesch, met basgeluid of schor of heesch, het hoofd van gouden tressen zwaar, of melkboerenhondenhaar, met kuiten als 'n kannonier, of slechts 'n harig stukje spier, met oogen van een hemelsblauw, of groen-grijs-smoezelig-troebel-grauw, 'n velletje als van satijn, of ruig gelijk een everzwijn, met spraakgebrek of rad van tong, gerimpeld, grijs, of nog al jong, 'n blauwkous of analphabeet, heel stipt of nooit op tijd gereed, 'n haaievel of straal der zonne - het kan me niets verbattaljonne - 'k Wil aanspraak hebben en het Hoe, doet er niet meer toe.'

No. 2. dat is een radio. 'n Werkelijk goeie; niet zoo-zoo - het moet geen piepen zijn en janken, maar de oude misvertrouwde klanken uit Hilversum, Parijs en Londen; maar duidelijk en ongeschonden.'

En No. 3. is Hollandsch eten. 'k Had in 'n biefstuk graag gebeten. En neeem me maar gerust in 't ootje met een dik palingmiddenmootje. 'n Huts-klap-pot-stuk kan je me geven, met een bord erwtensoep er neven. 'n Potje fijn gestoofde aal dat lijkt me nu een hemelsmaal en zelfs dun gebakken scholletje is nu voor mij 'n reuze-lolletje. 'k Kan doorgaan over erwt en peulen; 'k zou met een bloemkool kunnen zuelen, vooral met saus en nootmuskaat - ook zonder dien nog heel probaat. Ik zie saucijzen, lever, ham en lekkers voor de boterham. 'k Zie spruitjes, wort en boerenkool en in 't verschiet gebakken 'sole.'

Zo kan Pieter nog wel even doorgaan, maar dat wordt voor de kinders wel erg taai, denkt hij. Bovendien staan de filtreerapparaten te wachten en wil Pieter zijn hele badkuip leeg hebben en kijken wat het percentage verlies (van olie) is. Dus de brief gaat op de bus, na onderstaande 'overdenking'.

*Misschien bedoelt Pieter hier de Zwitserse strooikaas (Schabziger) die naar verluidt al vanaf 1463 wordt gemaakt en vooral wordt geëxporteerd naar Nederland en Duitsland. 

Maart 1937 (4); den sluimerende vulkaan

Het nieuwe goedje hakt erin. Pieter moet de werkzaamheden een paar dagen staken, omdat zijn handen teveel pijn doen, 'want van de ongewone werkzaamheden en de chemicaliën, zaten m'n vingers te vol met happen en kloven en ruwigheden dat ze me te zeer deden om de machine te manipuleren.'

Er is inmiddels 160 liter 'door het eerste stadium van bewerking'. Pieter experimenteert nog met gasolie en beenderhoutskool.

'Als je nog nooit van iets vies geweest bent, dan moet je gasolie gaan vermengen met dat fijngepoederde beenzwart. Da kann man das grausen lernen. Geur en aanblik die van een latrine in een aan dysentrie lijdende leprozenkolonie. En handen dat ik heb....Gelukkig dat arbeid adelt. Met diè maatstaf gemeten is een vrije baanderheer bij mij vergeleken een onecht kind van een lijfeigene.' 

Over een paar dagen zullen de makers langs de drogisten van Porto gaan. Nascimento heeft daar grote verwachtingen van, maar Pieter moet het nog zien. 

Hij heeft het eerste bedrijfsongeval al achter de rug.

'Ik had een flacon met 'n inhoud van 8 L olie in bewerking, maar doordat m'n handen eerst weer moeten opknappen, had ik het eigenlijk niet moeten doen. Eén centimeter te ver van de vloer af raakte ik m'n houvast kwijt en met een klein knapje gaf de groote 10-Liter flacon de geest. De meuk was nog 't ergste.'

En het blijft niet bij die rotte handen. Pieter moet zijn brief afbreken, omdat hij plotseling vreselijk beroerd wordt. 

'Nix bizonders maar zeer onaangenaam zoo lang het duurde. Ik had n.l. eens 'n stukje spek aangeschaft en aangezien mijn maag niet meer aan vet gewend is heeft ie niet gerust tot er compleet schoon schip was. M'n buurman, met mijn lot begaan, kwam me gisteravond om 10 uur nog een potje thee brengen, maar ook dat kwam er weer uit. Gossiemijne wat was ik belabberd. De fonteinen des lichaams waren naar alle kanten geopend en als het schoon water was geweest had ik een goed figuur geslagen in Versailles. Maar ik ben nu weer zoo schoon als het proverbieele 'zijtje', van binnen en van buiten.'

Helaas lijken de astrologische voorspellingen, die Katy heeft toegestuurd, nog uit te komen ook. 

De Mystieke Wereld [?] meldde: 'Werkzaamheden zoo nauwkeurig mogelijk uitvoeren, niets overhaasten, want er kan een vergissing komen of er komen gauw hindernissen. De verschillende kleine storingen zullen dit wel in deze maand uitwijzen.'

Pieter moet daarbij denken aan die flacon, de diverse mislukte experimenten en ook nog het bericht van Nascimento dat 'de reiziger' financieel wel goed, maar niet vlug is, dus dat het beter is op eigen rekening te verkopen. 

'But are we downhearted? Noooooooo!'

Het is intussen bijna Pasen, kennelijk betekent dat dat men zich in het nieuw steekt, zo maakt Pieter uit de diverse advertenties op en het bezoek van de slager die met zijn nieuwe 'demi-saison' komt pronken. Het is Semana Santa, de heiligenweek en daarom had Nascimento Pieter aangeraden toch vooral de kerken te gaan bezoeken. 

'Ik heb er vier van bekeken, omdat ik toch in de stad moest zijn, maar behalve wouden van brandende kaarsen was er niets bizonders te zien. De hoogaltaren van onder tot boven met honderden kaarsen verlicht en bij alle in- en uitgangen, zoomede bij de altaren zelf, menschen met collectebussen. Het motto waar het in alle kerken op uit draait is: it's your money we want! Eén van de collecterende dames was zóó verduveld knap dat ze me 'n halve escudo heeft onttrocheld. Salamanders wat een prachtexemplaar was dat en gekleed om door een ringetje te halen, daarbij natuurlijk een allemachtig leuk koket geval op haar hoofd van 't allernieuwste model én 'n gezicht in de natuurlijke kleuren, d.w.z. niet beverfd en bepoeders. M'n vrind Van Stirum zou gezegd hebben: - om van te eten!'

Er zijn geen brieven aangekomen, maar wel wat tijdschriften en kranten (via de familie Chambers). 

'Ik vind de kranten tegenwoordig verbazend interessant. Ieder land, groot en klein heeft zijn eigen heksenketeltje en gezamenlijk bouwen ze nog het noodige voor de inernationale heksenketel. Je kunt bijna geen blad opnemen of er staan eenige wetenswaardige of belangrijke bizonderheden in. Ontploft er geen bom in Addis Abeba, dan vliegt er een spookvliegtuig boven noordelijk Noorwegen en slaan ze elkaar in de Belgische Kamer niet op 't gezicht dan is er toch zeker een heibeltje aan de grenzen van Siberië en Manchurije of in de buurt van de Khyber Pas.* Een groote tinbaggermolen gaat de diepte in en twee groote potvisschen komer er uit. Het genie van Albert Verweij verlaat Nederland (en de wereld) voor goed en dat van Toscanini komt zich er vertoonen. En de Vredesengel die z'n vleugelpennen nog glad zit te strijken van zijn vorige 4-jarige opsluiting, ziet nu met leede oogen de S.D.A.P'ers en alle andere arbeidsp`rtijen net anti-bewapeingsprincipe verlaten. 'n Interessante wereld!'

Pieter schrijft dat niemand rustig slaapt in het politieke bed van Europa. Er is ook in Portugal een geheime radiozender die 'onaangename dingen aan het adres van de regeering' meldt, maar daarover durft Pieter niet teveel te zeggen, omdat hij zich niet schuldig wil maken aan 'hoogverraad'. Het is wel duidelijk dat er een goed stel hersens achter zit, 'die den autoriteiten een ware doorn in het vleesch moet zijn'. 

'De spreker kondigt zich aan als sprekende namens het Portugeesche Volksfront. Zoo komen ook hier de geluiden al meer aan de oppervlakte van den sluimerende vulkaan. Die spreker geeft zelfs de nummers aan de kellners in de verschillende café's die in dienst staan van de geheime politie, zoodat men op zijn hoede kan zijn. Mij kan gelukkig alles steenkoud laten. Het eenige wat voor mij van belang is, is dat ze geen herrie gaan maken en ik met een mooie, warme zomer veel insecticide kan verkoopen.'

* In een bloedbad van drie dagen werden in februari '37 in Addis Abeba vele mensen vermoord door fascistische troepen. De aanleiding was een mislukte (bom) aanslag op de Italiaanse maarschalk Graziani die vervolgens dus hardhandig terugsloeg en daarna ook wel werd aangeduid als 'de slager van Ethiopië'. 

Maart 1937 (3); heel wat ellebogenvet

Zo langzamerhand wordt het een eentonig verhaal, dat flitproject, maar Pieter zit er middenin en blijft het allemaal nauwkeurig beschrijven. Er is zelfs nog iets te melden over dat glazen filter. Nascimento zou dat komen brengen, maar die komt niet opdagen. Hij blijkt ziek te zijn (zie verder). Pieter gaat het kostbare geval daarom maar zelf halen. 

'Een heel glazen gevaarte en ik kan jullie verzekeren dat ik met geen van jullie zóó voorzichtig in m'n armen heb geloopen als met deze glazen baby. Voor iedere tegenlegger [sic] ging ik drie passen op zij uit angst dat ze tegen het glazen kraantje zouden stooten, ofschoon ik dat ongeveer in m'n armholte had verborgen. Enfin, het is heelhuids thuisgekomen en doet reeds dienst.'

En nog een familiereferentie:

'Hoera! de fabricage is begonnen [...] Als er geesten bestaan, dan is wis en zeker m'n moeder gisteren even wezen kijken en wat zou ze trotsch geweest zijn dat háár oudste zoon op háár verjaardag nog het lef had om met zijn heele bezitting nog in een concurrentiezwaar bedrijf te springen. 'n Allemachtige lieve, goeie, altijd opgeruimde ziel. Van haar hebben we ons optimisme meegekregen, jullie namelijk óók, volgens de onomstootelijke Mendelsche theoriën.* Die zou nu een eind in de 70 zijn geweest.'

Na een maand is er een antwoord op het verzoek om insectenpoeder uit Hamburg. Pieter hoort van de agent dat er alleen grote hoeveelheden afgenomen kunnen worden (100 kilo en dat voor 160 gulden!). Na een slapeloze nacht probeert hij een nieuwe aanpak en weet hij tegen een redelijke prijs 25 kilo los te peuteren. 

'Het reukgoedje' is onderweg en zal binnen enkele dagen aankomen. Maar dat hoeft pas aan het eind te worden toegevoegd, dus er kan al gewerkt worden. 'Eer ik mijn badkuip vol heb met 't voorloopige product moet er nog héél wat ellebogenvet worden aangewend.'

Nascimento is gelukkig weer komen opdagen.

'In 't voorjaar en wanneer de bladeren vallen doet zijn hereditaire kwaal zich gelden, die dan na een bepaald aantal kwikinjecties weer onderdrukt is for the time being.' 

Pieter heeft eerst alles klaargezet en samen gaan ze aan de slag. In krap 3 uur gaat er tien liter 'door het eerste stadium'. Daarna maakt Pieter zelf nog eens 13 liter (door het proces aan te passen) en met nogmaals de hulp van 'N. en hulp van m'n slagersbuurman, die ook hevig geïnteresseerd is, nog eens 25 L.' 

Maar helemaal op rolletjes loopt het niet, want de grote hoeveelheden gedragen zich anders dan de proeven. 

'Een van mijn vloeistoffen verandert n.l. wanneer zij aan de lucht is blootgesteld; 'n soort oxydatie. Zoo had ik die in mijn proeven gebruikt en nu is misschien de TE zuivere toestand van dat vocht oorzaak van verschillen. Nous verrons.

M'n moeder zou gezegd hebben: jongen, ga je wasschen; je hebt weer handen als een turfschipper! Maar van petroleum krijg je om te beginnen al van die zwarterige naden in je vingers of je voor een escardon ruiterij aardappelen hebt geschild en SO3 H2 doet er verder heelemaal geen goed aan.'

Er is post uit Indië en gelukkig ook eindelijk weer een brief van Katy (met zakje thee). Het lijkt erop dat haar contract afloopt, want vader schrijft:

'je tijd begint nu leelijk op te schieten en ik zeg iederen dag een schietgebedje voor je op. In dit aan heiligen zoo rijke land zal er toch allicht één zijn die 't hoort en wat voor je doet.'

Els, de schoonzus, geeft Pieter een pluim voor zijn brieven. 

'Nou, dat was als 'n boterham met jam voor 'n klein kind. Je moet maar rekenen dat mannen net groote jongens zijn. Voor een goed woord,'n kleine aanmoediging, 'n zacht tikje van een lief vrouwenpootje  op hun wang....en ze vliegen voor je en doen hun best.'

Van de familie Chambers komt een brief met daarin het nieuws dat de 'Hr. Ch.' een order van drie 12.000 tankschepen binnen heeft weten te slepen. 'Is dat even een kleinigheid! En nog wel van mijn grootste concurrent die de z.g. Shell-Tox fabriceert. Maar wie weet. Misschien bestel ik over 10 jaar ook 'n vlet voor mijn insectricidevervoer. Inmiddels zijn de bestellingen om van te zeeferen. (Kwijlen vind ik niet zoo'n net woord: zeeferen is bijbelsch. Ik meen dat het David was die zich bij de Filistijnen voor idioot aanstelde en 'de zeefer door zijn baard liet loopen' - de viespeuk!)'

Pieter zal De Kern, die hij weer heeft ontvangen, doorsturen naar Indië.* Er staat weer een boel in om van te smullen.

'De artikelen 'Japansche Kolonisatie' en 'Pan-Arabisme'zullen Frits ambtshalve reeds belang inboezemen. Commentaar op alle artikelen zou een té lange brief worden. Het eenige zwam-artikel is dat van Prof. van Os: 'Het Eindige Heelal'. Daar begin je aan in de verwachting dat je een of andere theorie over het al of niet eindige van het heelal zut lezen, maar de titel is alleen in zooverre juist dat het 'gezwam in de ruimte' is. Als erin dat artikel nog iets wetenswaards staat, al is het oude kost, dan nog vaart hij met de titel ervan onder vlasche vlag. Die man schermt met Phytagoras, terwijl nu iedere H.B.S.-jongen méér feitenkennis heeft dan de heele Piet Agoras. 'n Eindige oneindigheid gaat er bij mij net zoo min in als: twee parallel-lijnen ontmoeten elkaar in het oneindige.'

Gelukkig zijn de artikelen 'Aantrekkingskracht en Stralingsdruk' en 'Vliegen als Chirurgen' wel te pruimen.' 

Ik kan deze stukken helaas niet vinden op internet, maar De Kern was de Nederlandse versie van (Reader's) Digest. 

Tot slot een uitgebreid antwoord op de diverse brieven, met name van Frits. Ik denk dat de bovenstaande, eerder gepubliceerde, foto in dit geval relevant is. 

* De Mendelse wetten vormen de grondslag van de klassieke genetica en betreffen overerving van eigenschappen. De monnik George Mendel ontdekte deze wetmatigheid bij het kruisen van erwtensoorten.

Maart 1937 (2); ik schrok me 'n mik

Gelukkig kan Pieter er mooi over schrijven: 

'Maart roert zijn staart. Ook hier en geweldig. ' t Is koud, naar, guur, akelig, miserabel. Het snel vlietende bruine water van de Douro wordt door een fellen tegenwind tot een verzameling van wit-beschuimde golven, waarboven de zeemeeuwen, tegen loodgrijze luchten, het stormbeeld completeeren. Warm-waterzak en winterjas zijn weer mijn getrouwe compagnons. En behalve het physisch onaangename van zulk weer werkt het ook zoo beroerd in op je heele psyche. Vooral als daarbij komt dat je niet op kunt schieten naar je zin door het gehannes van anderen.'

Op dat gehannes kom ik nog terug, eerst even verder over dat weer. Want later schijft Pieter daar nog meer over.

'Mijn parapluie heeft onder al die bedrijven geen drooge draad aan zijn ribbenkast, net zoo min als mijn schoenen en sokken gedurende de laatste weken. Ik heb 'n zwart paar schoenen waarvan er een lek is van onderen en een van boven. M'n Londensche heb ik nog niet kunnen dragen vanwege de knobbel des rechter grooten teens die er zeer in gaat doen. Volgende maand zal ik aan den schoenmaker moeten gaan gelooven. Nu, ik heb niet te klagen in dat opzicht. De man heeft nog niets aan me verdiend in 'n jaar.'

Over de gesteldheid van andere kledingstukken en het linnengoed schrijft Pieter:

Dan het gehannes:

Er is een offerte gekomen van een loodgieter voor de tank. Maar de goede man vraagt maar liefst 220 escudo. Dat is veel geld, zeker gezien het volgende:

'Den dag daarna krijg ik bevel om te verschijnen op het kantoor van de Policia de Vigilencia e Defenza do Estado. Dat is zooveel als de organisatie van den heer Himmler - de Gestapo. Ik schrok me 'n mik. Ik wist zeker dat ik nooit iets ten nadeele van den Staat had gezegd. Ik weet er te weinig van, dus ik kán er geen oordeel over hebben. Ik er heen. In elk geval heeft dat gebouw de best gemeubileerde ontvangkamer van alle kantoren die ik hier gezien heb. De heele omgeving zag er smaakvol en zindelijk uit. Eindelijk was het míjn beurt. En wat bleek nu? Dat er achter in mijn 'identiteitsboekje' gedrukt stond dat men zich elk jaar in Januari moet melden bij de authoriteiten. Nou, toen ik dat ding kreeg kende ik nog geen stom woord Portugeesch en heb ik na ontvangst nooit meer te voorschijn gehaald. Zeker niet om het te lezen. Bij de internationale politie had men mij gezegd dat dit biljet voor 10 jaar goed was, dus had ik mij daar niet meer om bekommerd. Ik legde een en ander aan den Chef van de Afdeeling uit, zeggende dat ik destijds heelemaal geen Portugeesch sprak, enz...........O, maar u spreekt nu heel goed. 61 Escudos boete alstublft.

Onbekendheid met de wet is nergens een verontschuldiging. Dus ook hier niet. Mea culpa - mea maxima culpa. Niets aan te doen. Gelukkig dat ik 'kapitaal' achter me had en het betalen kon. Als me dit vóór m'n 'windfall' was gebeurd, had ik waarschijnlijk niet geweten hoe de maand door te komen. Intusschen weet ik wel wie er op 2 Januari a.s. 's morgens vroeg voor de deur van het betrokken kantoor ligt om zijn pas te laten viseeren ten koste van 10.20, die ik bovendien nog te betalen heb.'

Om deze tegenslag weer wat goed te maken, vindt Pieter een badkuip voor 180 Esc. 'Dat waren dus 40 esc. verdiend.' Bovendien koopt hij een glazen filter voor 50 in plaats van 70 escudo. 

'Dat voortdurende geld uitgeven terwijl je nog niet aan de actueele fabricage bent begonnen, werkt beangstigend. Maar nu ben ik er toch bijna. Ik heb nu nog 'n dikke 1000 Esc. uit te geven en dan kan het feest beginnen.'

Er is geen post uit Indië, maar Pieter komt nog even terug op de moppen van Frits in diens vorige schrijven, want het herinnert vader aan de manie die in Nederland heerst rond flauwe afkortingen. 

'Zoo was er b.v. een margarine, merk BONA. Daarvan werd gemaakt: Bij Overlijden Niet Aansprakelijk. En toen de HEMA winkels er een restaurant bij openden, werd die naam: Hier Eet Men Afval.' 

Er komen wel wat kranten binnen en de Punch. De lokale krant levert problemen op door het vreselijk kleine lettertype en de rare afbrekingen ( zoals bijvoorbeeld Lei-pzig). Pieter snelt alleen de koppen en bekijkt de bioscoopaankondigingen. Maar naar de film gaat hij niet. 'De Rembrandt film is hier ook reeds geweest, maar 'Modern Times' van Charlie Chaplin is nu pas doorgesiepeld.*

Hij komt nauwelijks de deur uit in verband, mede vanwege het slechte weer. 

Het blijft deze keer maar bij twee velletjes, want 'de schrijfmachine gaat onder het mes.' Hij wordt schoongemaakt, in de olie gezet en de 'til' en cedille zullen worden toegevoegd. Hier gebruikt men dat teeken [de tilde] boven klinkers om aan te toonen dat ze een neusklank hebben. Voor zakenbrieven heb ik die teekens absoluut noodig.'

* Rembrandt was een biografische, in Engeland geproduceerde film uit 1936 met Charles Laughton als Rembrandt en zijn vrouw, Elsa Lanchester als Hendrickje. Ter voorbereiding gingen Charles en de regiseeur Alexander Korda veel naar Holland. Bovendien leerde Charles schilderen en liet hij zijn snor staan. Helaas verstoorde de relatie tussen de twee op de set, omdat Gertrude Lawrence, die Geertje Dircx speelde een enorme roddeltante was vol sterke verhalen. Hierdoor kon Charles zich niet goed concentreren, maar Korda vond het maar wat leuk en koos steeds partij voor Gertrude. De film is op You Tube te bekijken.

In Modern Times, die in drie jaar werd gemaakt en begin '36 in premiere ging, probeert Chaplin in zijn bekende en tevens laatste rol van 'little tramp' te overleven in de nieuwe geïndustrialiseerde wereld. Het is een aanklacht tegen de moderne tijd die volgens Chaplin de Great Depression veroorzaakte. In de film hoor je voor het eerst zijn stem.

Maart 1937 (1 bis); jawel, ouwe dibbes

 Tja, het is me wat.  

'Onze oude vriend Koopmans, directeur van 'De Korenschoof' is ook z'n baantje kwijt zag ik in het R. Nieuwsblad.* Poor chap. 'n Hoop kinderen en geen baantje - net zooiets als ik. Het verschil is dat zijn kinderen nog allemaal van de schoolgaande leeftijd zijn. Dat is een verdomd hard gelag, als je aan het eind van de 40, zonder diploma's of kruiwagens met een groot gezin op de keien komt. And don't I know it. Goddank dat ik nu wat doen kan. En weet jullie wat nu nog het allerprettigst is - dat is dat ik eens met m'n handen kan werken inplaats van met m'n kop, al mag ik die er ook bij gebruiken. Als je je heele leven, zonder een enkele diploma den strijd des levens hebt gevoerd in een omgeving waarin iedereen om je heen beter 'equipped' was, dan ben je blij als je je hoofd eens rust kunt geven en geen ideeën of plannen en 'schemes' behoeft uit te werken en te probeeren.'

Die handenarbeid van Pieter slaat natuurlijk op zijn flitproject dat nu werkelijk gauw gaat beginnen. 

'25 blikken van 18 liter en 10 van 4 1/2 zijn nu eindelijk afgeleverd en betaald, d.w.z. leege blikken, waarin ik moet gaan verzenden, zoodra mijn product in de maak is. Maart begon met tegenslagen. Bayer verdomde het om per 25 liter te leveren en scheepte me heelemaal af met te zeggen dat hun leveranties voorlopig volgeboekt waren en ik kreeg mijn cheque teruggestuurd. Wat ik over hun hoofden uitgesproken heb waren nu niet bepaald zegewenschen. Ik moet nu van een van hun grossiers betrekken wat het geval alweer duurder maakt. Teleurstelling No. 2. was dat net toen ik aanstalten maakte voor de verkooporganisatie en ik met het kantoor van Ronday ging praten, daar een brief was binnengekomen om geen andere artikelen meer ter hand te nemen. 't Is of de duvel er mee speelt. Ik ben de deur niet uitgeweest van de week omdat ik niet weg durfde vanwege allerlei rommel die ik besteld heb en reeds gedeeltelijk betaald, maar er is niets komen opdagen, noch de 500 L. petroleum, noch de 100 L. andere smurrie, noch m'n mixing tank. En zoo ga je maar door. Van dat lamme Hamburg geen antwoord. Iedere keer als ik m'n kop weer een eindje de hoogte wil insteken en denk, ziezoo, nu kan ik dan toch eindelijk gaan beginnen, dan 'patsch' midden in m'n bakkes krijg ik weer een of andere opdonder. En 't zijn allemaal van die onverwachte en onnoodige opstoppers. Waar ik met het volste recht een vlot verloop verwacht daar komt op de meest ongedachte en onmogelijke wijze net altijd een kronkel die mijn toboggan uit de baan smijt. En toch, al heb ik de hel, de duivel en z'n tante tegen me, TOCH ga ik Flit maken. Verdomme! Full stop.'

Ondertussen, tijdens het wachten, beits Pieter de trap, maar hij laat het midden van de treden onbewerkt, zodat het lijkt alsof er een loper op ligt. Met ook nog het hekwerk en een paar deuren in een nieuwe laag, 'begint míjn entree er werkelijk oogelijk uit te zien.' Er zijn nieuwe buren op 2 hoog komen wonen, maar dit zijn 'Goddank bizonder zindelijk en nette menschen'. Zouden deze lui weten wat hun letterlijk boven het hoofd hangt?

Een vreemde eend in de bijt was de aankomst en ook weer het hele spoedige vertrek van de S.S. Naaldwijk uit Rotterdam.** Pieter had wel even willen gaan kijken, maar was er te laat bij. Hij moest acht sinaasappels naar binnen werken, omdat er schimmel op de schil kwam. Helaas nam dat de nodige tijd in beslag. 'Maar een gezond en goed doorstralingsmiddel is zoo'm vruchtenmaaltijd wel.'

Waarschijnlijk prijkte op het Hollandse schip de Nederlandse vlag, want Pieter verzucht dat die toch maar mooi is, of beter: 'vroolijk, helder en vooral duidelijk [...] Geen kruisen in witte cirkels op rooie velden, of uitgeknipte hoekies zooals de Noorsche en Zweedsche.' Het doet hem denken aan het lied:

"Als ik jou in vreemde baaien, mijlen ver van 't eigen strand, fleurig van de mast zie waaien, als groet uit 't vaderland....VOEL JE EEN VREEMD VERHEUGENIS, voel je eerst recht hoé mooi ze is!'

Maar dat wil nog niet zeggen dat Pieter heimwee heeft, want hij heeft geen 'heim'.

'Waar ik wel erg naar verlangen kan soms is naar gezelschap. Ik geloof waarachtig dat als ik het geld er voor gehad had, dat ik op huishoudsteraanbieding van mijn factotum ingegaan zou zijn. Maar, enfin, daarmee zullen we nog maar wat geduld uitoefenen. Want nog afgezien van andere evtle geneugten, om de kookkunst maar eens te noemen b.v. en van het snellere en zuiverder aanleeren van de taal en om eens van dat ellendige huiswerk en van de inkoopen en de kokkerellerij af te zijn, het feit dat er iemand is die nolens volens met je mee leeft, die er belang in moet stellen dat je eet, m.a.w. waardoor je gedoen ook de belangstelling heeft van iemand anders, en waarin je wederkeerig belang kunt stellen, dat is iets dat toch allemachtig veel waard is. Want of ik nu om 1 uur eet of om 21 uur of heelmaal niet, of ik uitga of thuiskom, of ik zing of vloek, m'n gewitte muren kijken me bij alles even koud-stom aan.'

Gelukkig duurt het niet lang of er komt een 'asthmatisch rochelend mannetje' aan de deur die vraagt of dit het afleveradres voor de olie is en of het allemaal naar boven moet.

'Jawel, ouwe Dibbes, zei ik.' Er is nog een jonge kerel bij, dus de klus wordt snel geklaard. 

'Als men mij 'n half jaar geleden had verteld dat ik nog eens 'n halve Ton petroleum zou koopen zou ik gevraagd hebben of men met molentjes, vragenboekjes e.d. liep.'

Om zichzelf te trakteren zet Pieter een kopje thee, wat hij in verband met schaarste daarvan al niet meer vaak doet, maar daarbij giet hij een scheutje brandewijn. De kinders vragen zich misschien af hoe hij daar nou weer aan komt, maar dat heeft natuurlijk alles te maken met het advocaat-idee dat Pieter ertoe heeft gebracht om op zoek te gaan naar een Portugese versie daarvan.

'Je moet hier goed al je 'agua's' uit elkaar houden. Gewoon agua is water. De 'g' op z'n Fransch natuurlijk. Agua Forte is salpeterzuur. Agua raz is terpentijn. Aguadente is brandewijn. Ik vroeg dus om 't laatste en kreeg een geelachtig vocht dat me niet erg naar ons product leek. Ik vroeg even te mogen proeven. Good lord! Ik dacht dat ik een schop kreeg van een drie-jarige muilezel. Ik schroeide van m'n kin tot m'n navel. Daar kunnen de Zweden met hun 'Aqua Vite' en de Russen met hun Vodka, gerust bij naar huis gaan. Onze jenever is er slaolie bij. Ik heb toen zoo goed en zoo kwaad als het ging uitgelegd dat we in Holland een witte brandewijn hadden, die je b.v. gebruiken kon om likeur van te maken op vruchten en schillen tangerines. Ah! dan moest ik Aguardente Vinica hebben. Five Star brandy heb ik bij die gelegenheid ook geproefd. Die kostte slechts 12.50 esc. per Liter flesch en smaakte opperbest. Mijn keus kostte 7.50 Esc. In beide gevallen restitutie van 1.20 voor de flesch. Een heel liter brandewijn kostte me dus slechts 48 cent. Onderweg heb ik wat tangerines gekocht en 'n pond witte suiker, want ik gebruik gewoonlijk de goedkoopere rietsuiker (bruin). Zoo komt het dat ik nu 'nhalve L. op tangerineschilletjes heb staan. Morgen staat het zoowat 'n week. Dan zal ik het filtreren in de halve liter die er nog staat en heb ik een goedkoop en geurig borreltje.' 

En ook ingrediënt nummer 2, 138 kilo zwaar, wordt bezorgd. Nu alleen het geurmiddel nog. 

'En als die lamme Moffen nu maar gauw antwoorden, dan schiet ik al een eind in de richting. Van een derde 'picheleiro' (blikslager-loodgieter) komt ook Maandag bescheid, maar meer waarschijnlijk geschreven met 'n T. Als ik van geen van die ellendelingen resultaat kan krijgen zal ik een badkuip voor mixing-tank moeten koopen.' 

Helaas lijdt Pieter nog vaak aan slapeloosheid. Maar gelukkig biedt Frits' lijfblad De Lach uitkomst. Het is wel raar, want Pieter kon altijd goed slapen. 'Maar ik ben tegenwoordig net een gevoelig instrument.' Maar ja, hij is aan zijn vierde kantje en stop ermee, dus eindigt met de bekende groet. 

*Van Koopmans vind ik ene Koopmans van 1922 tot 1937 directeur en Raad van Commissarissen van De Korenschoof N.V. een meel-, brood- en banketfabriek gevestigd in Utrecht en Rotterdam 

** De S.S. Naaldwijk was een vrachtschip, gebouwd in 1920 en in mei 1940 afgezonken in IJmuiden om de haven te blokkeren. Het wordt daarom ook wel een 'zinkschip' of een 'blokschip' genoemd. 

Maart 1937 (1); de tormentor op m'n rechterhand

Voor ik de brief van begin maart hier 'samenvat' nog even iets over de vorige, waarin Pieter aan zijn zoon schrijft dat hij in de N.R.C. heeft gelezen:

'dat onze oude Rev. Irwin Brown ook naar zijn hemelschen vader is gegaan.* Dat was nou 'n man die je 'lief' zou kunnen noemen. 'n Zachte goeiert. Op vergaderingen was hij mijn soms wel eens wat TE zij-ig. Ik heb ook nog twee keer in zijn kerk gepraat, waarvan een maal voor de padvinderij. Als er ooit assche in vrese zal rusten, dan is het de zijne.'

Een andere bekende is Hutschenruijter waarvan een artikel staat in een van de kranten die Pieter naar Indië zal doorsturen.** Het levert de volgende herinnering op.

'Wat was dat toch een gezellige vent. Zoo onbeduidend als zijn vrouw was, zoo ontwikkeld, geestig en gezellig was hij. En 'n fijnproever van 't eerste water. 'n Goeie mop en 'n goed glas wijn, maar vooral lekker eten. Ik weet niet of jullie je nog herinneren dat ik hem en z'n vrouw eens bij ons thuis (Schiebroekschelplaan [sic] - dus al wat jaren geleden) heb heb gedineerd met al zijn lievelingskostjes - oesters vooraf. Ook de diverse wijnen en de champie tot slot waren goed gekozen. Wat heb ik van dàt diner een schik gehad. Die man 'smult' en dat zie je aan zijn heele gezicht, aan zijn manier van doen, aan de wijze waarop hij zijn servet hanteert en aan zijn verwachtende blik op de dingen die komen zullen. En onuitputtelijk in herinneringen van zijn vele muzikale ontmoetingen met allerlei celebriteiten. Vreeselijk jammer voor de man dat hij zoo doof is. Tonia had zich toen bijzonder uitgesloofd. Ze kookte niet zoo lekker als 'Ma", maar 't was toch A.1.'

Na ontvangst van een nieuw theemonster van Katy (dit betreft een busje met theebladeren) en rollen kranten verzucht Pieter:

'Gaan ons met moed die toekoms in, Het oog op God gericht (Vrijstaatsch Volkslied).'

En hij krijgt 'een vreemde warmte-aanbieding': 

Pieter komt nog even terug op zijn 'grootte jachttrip naar de Maputo rivier', omdat hij toen over het kanaal Espirito Santo is gekomen en nu, op weg naar Shell, ziet hij een bus rijden met in gouden letters de firmanaam op de zijkant, die Pieter deed denken aan het gezegde van Jezus:

'.....en geeft het heilige den honden niet.' Want hoe heet de firma: J.Espirito Santo & Irmao en er is ook een bank met op de gevel: Banco Espirito Santo. Dus wat schrijft Pieter: 'Dat is zeker om aan te toonen dat je wél God kunt dienen en den Mammon!*** Inderdaad: familiarity breeds contempt [...] Wie er in de dagelijksche gesprekken ook nog al eens bijgehaald wordt is San Antonio. Zelfs de geloovigen gebruiken 'Deus me livre' (God bewaar me) in een gesprek, zonder te vinden dat ze daardoor den naam des Heeren ijdelijk gebruiken.'

En we gaan nog even kerkelijk door, want Pieter heeft iets op te biechten. 

* Lees hier meer over deze dominee van de Schotse kerk in Rotterdam, op de foto hiernaast afgebeeld.

** Over Wouter Hutschenruijter (1859 -1943) kun je hier meer lezen. 

*** Bijbelvast als hij is - duidelijk nog een trekje uit zijn jeugd - refereert Pieter hier aan wat ook wel de 'geldduivel' wordt genoemd.  Maar voordat het de demonische betekenis kreeg in de Bijbel was het het Syrische woord voor geld of welvaart. 'De Mammon dienen' is dan ook een Bijbelse  uitdrukking die slaat op iemand die alleen maar geïnteresseerd is in geld verdienen.  

Februari 1937 (5); voor te-vroeg-oude heeren

Er wordt wel weer het een en ander duidelijk uit de brief van Pieter. Door een staking bij de post, komen er veel te laat berichten uit Indië en het feit dat PaMa er zijn betekent ook dat er minder geschreven wordt. Katy maakt zich er boos over, die krijgt de brieven via haar vader doorgestuurd, vandaar ook waarschijnijk dat ze niet bewaard zijn gebleven. Maar geschreven wordt er in ieder geval wel. In dit geval vooral moppen, die misschien niet helemaal geschikt zijn voor ''tleine Teetjest', maar 'Ik redeneer nu maar zóó: - als ze 'm niet begrijpt hindert 't niet en als ze 'm wél begrijpt is ze al net zoo diep gezonken als wij. Dus vooruit maar met de geit.'

Welke mop Frits hier heeft opgetekend, weten we niet, maar dat het een schunnige is, is wel zeker. En over moppen gesproken: 

Maar goed, Pieter is blij met de berichten, zoals hij zelf schrijft: 

'Een brief met een bekend handschrift is voor mij als 'n dadelpalm in de Sahara voor een hongerige reiziger, als een goudstuk voor een vrek, als 'n huwelijkscandidaat voor een oude jonge juffrouw.'

We lezen nu ook dat er bij alle gezinsleden niet veel te melden valt, niet in Indië, maar ook niet in Amsterdam, 'waardoor mijn schrijverij dikwijls een persoonlijk nieuwsbulletin wordt.'

Om het leuk en interessant te houden, probeert Pieter 'die mededeelingen zoo gezellig mogelijk in te kleeden'.

Zoonlief reageert duidelijk op de voorgaande post van zijn vader, die daarop weer antwoordt: 

'Je voorstelling van mij met een Hamlet-houding en 'n dooie kakkerlak in m'n hand, zeggende: 'Flit of geen Flit' is niet kwaad. Inmiddels weet ik zeker dat ik FLIT heb en 't is een eerste klas product geworden. Als 't geen petroleum was zou ik gezegd hebben: om te zoenen.'

Later in de brief komt Pieter hier nog eens op terug. Het goedje is 'transparant, licht geel van kleur en aangenaam van reuk.' Pieter heeft er net nog even aan gesnuffeld en een monster naar 'de reiziger' gebracht. Hij is nog steeds naarstig op zoek naar een loodgieter die een tank voor hem in elkaar kan zetten, maar ja, dat saneamento vraagt veel van alle vakmannen. 'Bij een van die lamstralen ben ik nu al vier keer geweest zonder resultaat.' Als Pieter de reukstof vanuit Lissabon echt alleen per 100 kilo kan aanschaffen, zit daar meteen een derde van zijn kapitaal in. 

En kapitaal kan Pieter niet echt missen, nu hij ook al heeft geïnvesteerd in het laten opknappen van zijn pakken ('Ik heb m'n blauwe en m'n hééle oude blauwe; m'n oude bruine en m'n hééle oude bruine pak.'). Het blauwe is nota bene groen uitgeslagen. Maar een broer van Nascimento is kleermaker en helpt Pieter uit de brand. 

'Alle pakken zijn nu onderhanden geweest voor 7 1/2 Esc. per pak. En de motgaatjes zijn met draadjes van het pak zelf gestopt, plus een nieuwe lus aan m'n overjas voor 2 1/2 Esc. Dus ik kan voorloopig weer voort.'

Enig non-nieuws uit Indië, kunnen we destilleren uit het volgende:

'Ja, dat laten van 'boeren' als tevredenheidsuiting bij Inlandsche tafelmanieren was me bekend. Je definitie van carbid-lucht is precies juist. Dat komt van de knoflook denk ik.' 

En dan nog wat vraag-en-antwoord:

Pieter maakt uit de kaart van Frits op dat zijn ressort ongeveer de grootte van de provincie Zuid-Holland moet hebben en vraagt zich af hoe het zit dat er wel een rivier úit het meer vloeit, maar niet ín. 

Els schrijft over de aankomst van haar ouders. 'Nou dat zal me iets geweest zijn!' Pieter kan het zich als geen ander voorstellen en hoopt, als hij over 5 jaar een manager kan aanstellen, ook eens naar Indië te komen. Maar dan moet hij eerst wel even weten waar Pakan Baroe ligt, want hij heeft niets dan een Bos-atlas en daarin kan hij het niet vinden. 

'Als jullie 9 uur over den terugtocht hebben gedaan, dan zal 't wel een fatsoenlijk eind weg zijn. Ik had ook wel even bij die uitpakkerij willen kijken. Reuze-gezellig! En dat die Bobbie ook al loopt! Eenig! [...] En waar ik bizonder goede nota van genomen heb is van de gelofte om je schrijf-leven te beteren.' 

Pieter is anders zo teleurgesteld als de post wel komt, maar alleen 'een zakenbrief' overhandigt. Als zat daar deze keer wel een Duits receptenboek bij met meer dan 500 bladzijden en 12 recepten met samenstellingen per blad. Er staat van alles in op het gebied van 'Medicin, Technik, Kosmetik' als ook 'Nahrungsmittelindustrie' tot aan 'Zymine, ein englisches Präparat welches die verdauenden Stoffe der Pankreasdrüse enthält'. 

'Het is doodgewoon overweldigend wat er in ons wereldje al geknutseld en geknoeid wordt. Het is een kolosale berg om te doorworstelen. Ik zal het langzaampies aan doen en elken dag een paar blz. doornemen. 90 à 95% komt voor mij natuurijk niet in aanmerking, maar toch moet ik door de heele boel om de 5% die wél in aanmerking komen er uit te snuffelen.'

Helaas staan niet overal bereidingswijzen bij en als hij al kan uitvinden welke kruiden en chemicaliën er nodig zijn, dan moet hij ook maar net de Portugese benaming kunnen achterhalen. Ik weet niet of dit hier ook mee te maken heeft:

'Mijn advocaat-idee zal wel te duur worden heb ik zoo loopen prakkedenken. Eieren van 4 cent p. st. en brandewijn van 4 à 5 Esc. per Liter...Maar ik ga 't toch eens maken voor de lol en zien hoe duur het uitkomt. Met 'n beetje yohimbin extract er door moet zoo'n flesch goud waard zijn voor te-vroeg-oude heeren.'*

'Met de groeten van Bones-père' die Frits moet doen aan zijn B.P.M. vriend die gevraagd moet worden naar het procedé om van gasolie blanke petroleum te maken, eindigt Pieter zijn brief.

* Yohimbine is een indoolalkaloïde die vooral in de bladeren en schors van de Yohimbineboom voorkomt en als stimulans en afrodisiacum wordt beschouwd. Het werd in Nederland verkocht als voedingssupplement voor behandeling van seksuele disfunctie! In verband met diverse bijwerkingen werd het middel echter verboden en is het inmiddels het nog als medicijn te krijgen. 

Februari 1937 (4); God help me!

In mijn archief zit op de datum 20 februari 1937 een opmerkelijke brief. Hij is door Pieter met de hand geschreven, aan twee zijdes en het voorste blad is gedateerd: Chrismas Eve 7.30. Het is wel duidelijk dat deze post niet is verzonden, maar bewaard gebleven is 'ie wel en dat is bijzonder. 

Hij begint zo:

'This IS being alone! I have your foto in front of me. Die lieve, met die mooie, trouwe, verwachtende oogen. En ik vraag me af: zou ze óók héél even aan me denken? Zou ze tijd hebben om heel even aan me te denken - of is ze aan 't entertainen? Zou ze nog denken aan de 1e kerstdag op 94? Die avond die me, niettegenstaande het drama, boven àlles gelukkig maakte! Oh my darling, how I love you! This constant longing for you is a pain. Dit geschrijf wordt zèker niet verzonden. Het "Castle of Spain" is opengebroken. De postbus is dicht. En hier zitten we op de puinhoopen. Ja, jij hebt mij niet nodig. Dat weet ik en dat heb je getoond. Jouw leven is iederen dag vol en dagen en weken van te voren geregeld en besproken met honderden emoties en afleidingen. Maar ik haf jou nodig! Jij was mijn lichtbaken, mijn hoop, mijn àlles! En nu is 't donker. Donkerder naarmate het bij jou thuis en in zoovèle huiskamers nu lichter is. Ik ben de stad in geweest - op nieuwe plannen en pogingen uit. En ieder spoedde zich tegen zessen naar 'huis'. Wat 'n woord vol beteekenis. Home! En ik ging terug naar waar ik 'woon'. Toen heb ik je portret voor me neergezet; dat portret dat van mìj is - en ik heb me laten verzinken in de diepten van je mooie oogen en in gedachten hebben mijn lippen alle rimpellooze lieve plekjes beroerd. Oh my darling, what have you done to me! Wat was ik rijk met je! Wat was ik grootsch op je! Mijn eigen, lieve, vlugge, kleine, heerlijke uk - ja dat alles wàs je! En nu leegte, duisternis en armoede van geest. Waar ik nog in de toekomst op hoop kan me in den grond niets schelen en alle voorgewende opgewektheid is kunstmatig. Chrismas Eve! God help me!' 

En dan is het twee maanden later en wordt de achterzijde beschreven:

'Na Xmas zijn alweer 'n paar maanden verloopen. Al is iemand nog zoo zwaar gewond, al heeft ie ribben gebroken of 'n been of 'n arm, dan zijn twee maanden méér dan voldoende voor een genezing. Maar ik lijd nu al - en veel erger dan een gewonde - van Juli af! 't Is als kanker die als maar dieper invreet. Ik mis haar nog iederen dag even hard en mijn slapelooze nachten worden erger inplaats van beter. Wat moet ik daar in Jezusnaam aan doen? Ik wou dat ik een andere vrouw kon aanraken, maar alles wat mijn Koekie nìet is,  ist mir zu wieder. Ik ben vies van andere vrouwen. 

En tòch is 't zoo beter. Ik ben geen man voor Koekie op den lange duur en zij is geen vrouw voor mij. Laat ik me daar toch goed indenken. Laat ik dat repeteeren en voortdurend herhalen - en laat ik me de bewijzen er van onophoudelijk voor oogen houden! Dat is het eenige wat me verlichting kan geven. Maar 't is hard! Ik heb 't nooit voor mogelijk gehouden. Werkelijke betekenis heeft 't woord 'hartzeer' nooit voor me gehad. Maar nu weet ik het with a vengeance. Of ik werk, of eet, of loop - overal zie ik, hoor ik en denk ik: KOEKIE. Ja, waarachtig, ook ik had je liever begraven dan dat je me dit aangedaan had. Mijn god, waarom ben ik die kleurige mooie vlinder tegengekomen? Had ik haar maar nooit gezien.'

Wat een raadselen en eenzaamheid. Maar kijk, ik dacht eerst dat '94' op een jaartal sloeg en dat was een teleurstelling, want Jacomijnte is in '96 geboren. Maar er staat 'op 94' en dat is het huisnummer van de Chambers op de Essenburgersingel! Wat er in juli is voorgevallen, weet ik niet. Nogmaals: Jacomijntje hertrouwde met Albert Jappe Alberts die in 1937 zijn eerste (Joodse) vrouw verloor. Hij werd overigens in 1945 door de nazi's geëxecuteerd. Hier zijn verhaal.

Februari 1937 (3); het epos van rottigheid

Eindelijk een referentie: Pieter doet aan het eind van zijn brief de groeten aan PaMa. Ze zijn dus in Manindjau gearriveerd en er zijn dan ook de nodige foto's die dat bevestigen. Meer informatie uit Indië is er echter niet. 

Ondertussen gaat het flitproject natuurlijk door. Pieter is elke dag 'on the warpath' en heeft eindelijk het insectenpoeder gevonden. Dit had de drogist niet voorradig, maar liet hij door een knecht bezorgen. Pieter had om 100 gram gevraagd, maar de kilozak die de drogist binnen kreeg, kocht hij maar meteen helemaal. Wel veel te duur, maar nu had hij ook gegevens (op die zak). Een firma in Hamburg blijkt het te produceren, maar een adres wordt niet vermeld. Dus gaat Pieter naar het Duitse Consulaat waar hij uit het 'Reichsaddressebuch van fabrikanten en exporteurs' na vijf minuten consultatie een adres krijgt dat hij meteen aanschijft, zowel per gewone als per luchtpost. 'De Duitse Luft Hansa onderhoudt een vliegdienst, ik meen twee maal per week, dus willen we hopen er spoedig antwoord is en ik een voordeeliger prijs krijg.'

En dan ook nog het lang verwachte gesprek met 'de reiziger', een vriend van Nascimento die door het noorden van Portugal, boven Porto, reist en al heeft gemeld: 'de concurrentie is enorm'. 

'In 't begin wil hij me erbij hebben om het artikel te introduceeren. Ik zei dat ik daarvoor niet genoeg Portugeesch sprak. Maar hij vindt het al heel best zoo en juist goed om met de afnemers te praten omdat men hier altijd (evenals dikwijls in andere landen) iets dat 'estrangeiro' is, de voorkeur geeft. Ik behoefde geen haast te maken met de productie, want het reizen voor dat artikel begon pas eind Maart of begin April - en dan hing natuurlijk alles af van het weer. Werd het een goede warme zomer dan was er kans op een goede verkoop in het andere geval weinig. Eenige omzetgarantie kan hij mij niet geven. We kregen van zijn vrouw een op tangerine-schilletjes getrokken eigengemaakt borreltje, dat heel goed smaakte en van de kinderen (2) en de hond, resp. een hand, een zoen en 'n poot.'

Pieter eet zich trouwens flink door zijn sinaasappels heen. Hij neemt er, na een bord stokvis met rijst, maar liefst 4 en zal er van zijn werkster ook nog eens 100 krijgen, voor 5 escudo's dus iets meer dan 40 cent. 'En ze zijn werkelijk zeer eetbaar.'

Na het posten van de insectenpoederverzoekbrief is het tijd voor een beetje sightseeën. Ik denk dat Pieter de Sé do Porto in wandelt. 

'De kerken in het algemeen en de R. Katholieke in het bizonder zijn een absolute negatie van alles wat zij prediken en heeten voor te staan. Jezus zegt: 'vergadert U geen schatten die de met of de roest verderft of waar de dieven doorgraven en stelen' en inmiddels is iedere kerk trotsch op haar bezit. Zelfs de meest strenge Calvinist maakt geen bezwaar tegen een zilveren Avondmaalstel. Als ze deden wat Jezus heeft gezegd, dan zouden ze verdomme uit een oud sardineblikje het avondmaal in hun kerken herdenken. Want, zoo is een andere uitlating van Jezus: 'Wat gij aan een van deze kleinen gedaan hebt, dat hebt gij aan Mij gedaan'. Jawel! Prachtige kerken, die de heele week leeg staan, met duizenden dakloozen. Altaren en kleeding dik van goud en zilver, terwijl hier volgens mijn zegsman 25% van de bevolking door ellende en gebrek aan T.B.C. lijdt.

Op een groote lessenaar werd mijn aandacht gevestigd door den man in het mooie pakkie. Daarop stond een misboek, nog eens half zoo groot als onze statenbijbel. Dat bleek geheel met de hand te zijn geschreven en geheel op notenbalken met veel miniatuurtjes en kleurig versierde hoofd- en beginletters. Elk blad een vel van het mooiste en gelijkmatigste velijn. Het is 17de eeuwsch werl. Het koperbesalg zit dik onder 't kopergroen. De leeren rug is gescheurd en uitgezakt. En voor het naslaan van bizondere plaatsen in het boek, hangen tusschen de bladen uitgerafelde eindjes vn het goorste paktouw. Dát is Portugal.'

En dan zijn er nog de sloppenwijken waar Pieter voor het eerst doorheen loopt op de terugweg haar huis.

'Ik ken de bazars van Calcutta, Bombay, Madras, Rangoon en Singapore. Ik ben in kampongs geweest tusschen Tandjong Priok en Weltevreden die me door den Officier van Gezondheid getoond werden als de laatste overblijfselen van het epos van rottigheid. En daar werd ik door deze smeerboel levendig aan herinnerd. Het is een bijna sublieme vervuiling; bijna groots in zijn intensiteit.'

Omdat het erop lijkt dat Pieter in Porto en op Largo de Cais das Pedras zal blijven wonen, laat hij een timmerman komen om een paar boekenplanken te maken. Zo kunnen er dan eindelijk de twee laatste kistjes uitgepakt worden en en komen weer leuke dingen tevoorschijn. 

In zijn handen houdt Pieter If winter comes van A.S.M. Hutchinson en boeken van O. Henry.* 

Van een andere culturele uiting: carnaval, heeft Pieter niets gemerkt. 'Indachtig aan de woordverklaring van Carneval (Carne Vale - Vleesch adieu of vaarwel)', informeert Pieter even bij de slager maar die verkoopt er geen grammetje minder vlees om. 

Het is niet zo vreemd dat dit feest vrij ongemerkt voorbij gaat, want 'costumeering met maskers is onder de huidige regeering verboden'. En uit geldgebrek gaat deze Hollander ook niet naar de diverse theatervoorstellingen en bals die wel extra worden georganiseerd. Hij zou graag Die Lustige Witwe zien.** 'Dat is toch een lollig ding dat de heele wereld over is ingeslagen. Men adverteerde indertijd om krantenjongens die 'Die Lustige Witwe' niet konden fluiten (!).'

* If winter comes werd in 1921 uitgegeven. Dit droevige verhaal, over een ongelukkig huwelijk, een scheiding en een moeder die uiteindelijk zelfmoord pleegt, werd een bestseller en twee keer verfilmd. 

Hier meer informatie. 

O. Henry was het pseudoniem van de Amerikaanse schrijver William Sydney Porter (1862 - 1910). Zijn korte verhalen zijn vooral beroemd om hun verrassende plot en de grappige schrijfstijl. Porter schreef ook gedichten en non-fictie. 

** Ik neem aan dat mijn lezers wel van deze operette in drie aktes van Franz Léhar afweten. Hij ging in 1905 in Wenen in première.