Maart 1940 (4); een miniatuurscheiding

Er is dit maal geen PaMapost ontvangen, maar omdat er vorige week twee tegelijk kwamen, is er toch nog genoeg om te beantwoorden. Els valt zelfs een beetje in herhaling, zo zullen we lezen. Bovendien begint de oorlog in Europa duidelijk parten te spelen (anderhalve maand na dit schrijven zal Duitsland Nederland binnenvallen). Maar eerst weer grote dank voor een nieuwe postwissel van fl 10,- die zeer welkom is, omdat de maand bijna om is en Els nog maar fl 2,50 in kas heeft. Plus het geld in een doosje dat ligt te wachten op het Spaarbankboekje. 

'Maar nu met jullie fl 10,- zijn we terang uit de nood en kan ik rustig wel die fl 25 wegbrengen, wat met een zekere ceremonie gepaard gaat, ons eerste aanvangskapitaal à fl 25,-. Het is wel sneu om weer te beginnen op je oude boekje vóór ons verlof waar fl 2300,- als laatste bedrag op stond, maar daar hebben we het volle plezier van gehad. De lui die ná ons van verlof kwamen hebben er veel minder aan gehad als wij, moesten óf in dienst en konden in ieder geval niet naar het buitenland. En wat hebben wij niet genoten van alles. Alleen had ik al deze hoeveelheid sneeuw willen meemaken, maar de kinderen zouden het dan wel koud gehad hebben.

Schreef ik al dat Henk een tijdje geleden een brief van Jan Dussel kreeg, je weet wel, die vriend van hem, en dat Henk hem teruggeschreven heeft. Ik vond het wel aardig voor hem om die correspondentie aan te houden. Komen we dan later met verlof, dan kunnen de vriendschapsbanden weer aangeknoopt en in ieder geval oefent hij zich in het schrijven.'

Er is bericht van Annie, die laat weten dat de lapjes onderweg zijn en dat Els de door haar bestelde handschoenen niet hoeft te betalen. Bovendien stuurt ze een fl 5,- 'voor het cabaret [?]'.'En zoo worden we van alle kanten goed gedaan echt fijn is dat hoor!' 

Iedereen moet maar duimen voor het examen van Teun. Van de verlofplannen van Tony en Annie hoort Els niets, en misschien weten zij zelf ook niets. Frits en Els hebben maar geboft. 

'En morgen gaat de krokodillenhuid naar hun toe, die hebben we al een tijd terug voor ze besteld als tegenprestatie van mijn logeeren bij hun, maar we moesten wel geduld oefenen. Enfin, hij zit nu gesoldeerd in een petroleumblik en zal dus wel goed aankomen. Het is een mooie huid, ik hoop dat ze er plezier van zal hebben, ze zou hem bij een leerhandel in Batavia de bekende Buisson laten verwerken tot een koffertje, ze heeft immers al een mooie krokodillentasch van Tony gehad.'

Els feliciteert haar vader met zijn gewichtstoename. Zelf heeft ze er door wandelingen, een pruimenkuur en niet snoepen 2 kilo afgekregen, dus weegt ze nu, met haar lengte van 1.67 72 kilo. Ze wil er nog 6 af hebben, 'dan ben ik op een goed gewicht. Volhouden!!'

Nog meer lichamelijk nieuws:

'Met Esjes haar gaat het nu vooruit., het is nu 2 1/2 cm lang en het wordt al in een miniatuurscheiding gekamd. Moppig wel. Het staat haar veel leuker zoo. Veel is er deze keer over de kinderen niet te vertellen. Het gaat ons allemaal goed, kreeg zelfs laatst een complimentje dat ik er zoo goed en jong uitzag. Toch wel leuk.'

En dan de 'dubbele vertelling' zoals ik het maar even noem:

'Ik werd laatst door de vrouw van de Resident opgebeld of ik er voor voelde om correspondente van het blindeninstituut te worden.* Zij is niet sterk en wil al die bijbaantjes overdragen. Ik ben er niet dol op verantwoording te dragen van zooiets, moet leden werven, en [in] de Blindenweek allerlei dingen organiseeren om zooveel mogelijk geld te krijgen. Maar daar staat tegenover dat het toch wel een goed doel is waarvoor je werkt en ikk er altijd van leer. Ik moet van alles nazien en dan nog een bespreking met haar houden. Pech is dat je er lid van zijn moet, wat weer fl 12 per jaar is, nu wel niet een bedrag om van dood te gaan, maar het is toch weer wat. Maar verder merkt ik van de Residentsfam heelemaal niets, ze komen nergens en...zijn niet zoo erg geliefd uiteraard. Maar wij hebben zoo weinig last van de menschen dat ik ertegenop zie om een andere familie te krijgen. Ze zei ook: ik ben blij dat U het doen wilt, want U zit nog wel een tijdje op Pontianak, dus blijft het in één hand. Mij goed, als ze ons er maar niet àl te lang houden. 

Dus zul je me over een tijdje met een busje zien rondgaan en daarna met een lijst!'

De volgende ochtend sluit Els haar brief af. Ze heeft de radio aan die een 'lustig deuntje' laat horen, en weet nog net te schrijven dat Frits een abonnement heeft genomen op de Nirombode, 'wéér een nieuwe weelde erbij, en zoo gaan we langzamerhand in stijgende lijn!'

* De residentsvrouw staat op bijgevoegde foto met de sultan, die haar, in 1940, van de boot komt halen.  Zowel de resident als controleur stonden in het telefoonboek (Ptk - Pontianak - 1 en 2!) van 1940, zoals je hier kunt zien. 

De foto bovenaan is van Els (L) en Annie (R), waarschijnlijk uit 1938.

Maart 1940 (3); dàn te zout, dan te flauw

Els heeft al weer snel een brief, twee zelfs, van haar ouders ontvangen, dus ze heeft weer wat te antwoorden. Ze is blij met het regelmatige contact, zeker als het geen slechte tijdingen betreft. Daarnaast komt ook het nodige drukwerk binnen: de Haagsche Post en de Lybelle en er wordt met smart op De Kern gewacht. Heerlijk leesvoer, zowel voor Els als voor Frits. Wat de situatie in Pontianak betreft:

'Ja hoor, Pa, Bruin heeft het nog zwaar, maar ik wil jullie toch wel in het geheim verklappen dat ik morgen aan het postkantoor een spaarbankboekje ga aanvragen en daar kan dan meteen onze eerste inleg à fl 25,- ingeboekt worden. Niet veel zullen jullie zeggen, maar als het eerste schaap maar vast over de dam is hè. Ik vind het toch een leuk idee dat we er nu een begin mee kunnen maken en heelemaal geen schuld meer hebben behalve bij het Gouvernement dan, waar je een jaar voor in de korting zit.'

Er is een kennis (Jan Reuten) op bezoek geweest, die niets heeft verteld over zijn schipbreuk en die ook niet in huis heeft gelogeerd, omdat het aan een echte gastenkamer ontbreekt. De Van Deursens zijn al geweest en sliepen op de jongenskamer, maar Els wil die soesah niet meer hebben. Bovendien brengt een logeerpartij toch altijd weer 'iets extra's' met zich mee en dat wil Els ook niet. 'We eten nu heel eenvoudig op de boterham en met gatsen ga je allicht uithalen. Het geeft Els niks als men denkt dat ze krenterig zijn, 'maar ik moet en zal een reservefondsje maken op de Spaarbank.'

'Henks schrijven gaat al iets vooruit zegt de juffrouw dus al dat gepen van hem is niet voor niets geweest. Hij moet door blijven schrijven tot hij een 6 krijgt en dan mag hij 15c in de week gaan plakken aan spaarzegels in plaats van 10 c nu! Een hele financieele vooruitgang voor hem ook!'

Er zijn kennelijk enkele heren in het onderwijs die zelf overplaatsing hebben aangevraagd. 'Eén is er zelfs voor de dienst uitgegaan, zoo naar vond-ie Pontianak. Ik kan me niet anders zeggen dat die man een beetje getikt was. Stel je voor dat je het op Pontianak niet kunt uithouden. 'Die juffr. Tan die er nu zit heeft ook al bezwaar.'

Overigens heeft Henk paasvakantie, wel een paar weken lang, maar moet hij in de tussentijd wel op zijn schrijven blijven oefenen. 

Het is een vrije dag en er is s' avonds geen EHBO (Els hoopt dat haar ouders het Oranje Kruisboekje niet voor haar en Frits hebben gekocht, want dat moesten ze zelf al aanschaffen).

'Ikzelf was aan een jurk en Frits heeft met de jongens vliegtuigjes gevouwen van een bouwplaat en morgen ga ik met de jongens eieren verven en Zondag zullen ze dan verstopt worden. Ze hebben van de Haan, onze baas, nog wat choc. lekkers te verwachten, zoodat we hem ook bij het zoeken zullen vragen en dan meteen vragen of hij blijft eten. We kunnen reusachtig met hem opschieten, dus erg prettig en tegen de kinderen is hij ook altijd even aardig en royaal, omdat hij bij ons ten alle tijden welkom is. Henk en Bob verheugen zich vanavond al echt op de a.s. Kleurpartij, dus zal ik wel vroeg moeten beginnen, anders blijven ze toch maar zeuren. 's Middags krijgen we ook nog theevisite officieele, waar ik ook nog soezen voor wil bakken, dus er staat nog genoeg op het programma. Enfin, kalmaan maar. 

Overigens heb ik er kort geleden weer een baantje bij gekregen. Ben op verzoek van de Residentsche correspondente van de Vereeniging tot verbetering van het lot der blinden geworden. Moet daarvoor lid van de vereeniging zijn voor fl 12,- per jaar. Verder leden werven en eventueele blinden opzenden en in de blindenweek zooveel mogelijk op zien te halen. Enfin we zullen ons best doen.'

Op de aanstaande verjaardag van Tony, waarmee Els haar ouders vast felicieert - en mogen ze die dag nog maar vaak vieren! - zullen ze in Pontianak een echt verjaarsmaal nuttigen, ' d.w.z. dan nemen we een blikje spruitjes of zoo. Zij zullen wel weer gaan eten bij de Chinees. Hoe ze daar lust in hebben is mij een raadsel, ik vind 1x per jaar juist genoeg, maar zij gaan er nogal eens heen.'

Ma heeft voor Henk, van haar eigen zakgeld, een horloge gekocht, maar het schijnt achter te lopen. Als dat in Indë nog steeds zo is, moet het daar gerepareerd worden. 'Leuk idee en Henk zal het prachtig vinden! Het is maar een present in een pakket dat onderweg is.  

'Ook aardig dat je aan kokkie gedacht hebt, die zal erg pronken met haar broche, en op die manier voelt ze zich met jullie verbonden en is de kans klein dat ze ons in de steek zal laten, wat ik niet hoop, want ze blijft ons nog steeds even goed bevallen, hoewel ze met koken heelemaal niet goed is, dàn te zout, dan te flauw, maar we hebben behalve de baas hier nooit iemand te eten, dus hindert het niet zoo.'

Omdat de schoenmaker in Pontianak erg duur is en geen moderne smaak heeft, overweegt Els om maar weer eens aan haar schoonzus te vragen iets op te sturen, al kunnen de schoenen die in Holland zijn gekocht nog wel een tijdje mee. Via via horen PaMa nog wel eens wat van Katy en Adolf. Els heeft xich al lang voorgenomen ook weer eens met die schoonzus contact op te nemen. 'Maar ik ben er niet erg fel op. Enfin, over een paar weken toch m'n hand maar over m'n hart strijken, we hebben vanuit Indië nog niet geschreven.'

Dit alles wordt een beetje slordig geschreven, omdat het, al is het al 10 uur 's avonds, nog steeds erg warm is en het zweet bij Els over haar gezicht loopt en haar armen doet vastplakken aan de schrijfblok.

Nog wat huiselijke kwesties, duidelijk  in antwoord op vragen uit Nederland:

'Ja Ma, de kinderen loopen thuis geregeld op schoenen, het is raar, maar dat willen ze zelf. Een dood enkele keer doen ze [ze] uit, vooral is dat iets van de laatste tijd. 

Groenten kun je hier makkelijk krijgen, maar altijd is het: bajem [Indonesische spinazie] - kangkong [waterspinazie] - kool - boontjes - andijvie - terong [aubergine] en 1 x per week wortelen en soms biet en 1 x per maand roode kool die dan behoorlijk duur is. Vruchten gaat wel, maar ook duur. Je kunt zelfs Ch. druiven aan de deur krijgen en kastanjes van 65 c. een kilo. Appels 10 - 12 c. per stuk, dus te duur voor iederen dag.'

Tot slot een paar regels van Frits, om zijn schoonouders te feliciteren met hun zoon 'en verder een kort maar daarom niet minder krachtig bedankje voor de postwissel die als een zachte Meiregen op een droog landschap viel.'

Maart 1940 (2); Esje niette bed tepies

Het is een week later als Els weer aan haar schrijftafel zit. Ze heeft ondertussen ook weer een brief van haar ouders ontvangen, gelukkig alleen met goed nieuws en ook het nodige schrijven van ma, die kennelijk niet vaak in de pen klimt, want Els schrijft specifiek: 'en Ma, jij blijft trouw je best doen, reuze gezellig.' De verwachting is wel dat de bezorging langer gaat duren. Een reden wordt niet gegeven, maar we zagen bij Pieters brieven vanuit Portugal al dat er met die bezorging in Europa vaak problemen waren. 

In Indië is ook alles goed, behalve dat Elsje een tijdje ziek is geweest, 'dat is de lichte influenza die hier op dit moment heerscht.'

Ondertussen werkt Frits deze dag enorm hard. Hij gaat om 8 uur de deur uit, eet 's middags een half uurtje bij zijn baas en is dan om half negen 's avonds pas weer thuis, terwijl ze eigenlijk om 8.15 (de 'officiële bezoektijd') bij de postchef moeten zijn. Frits belt dat het wat later wordt. Morgen belooft ook weer druk te worden, maar Frits vindt het toch fijn in Pontianak. 'Maar zooveel vrije tijd 's avonds als we in Maninjau hadden, daar is hier geen kans op.'

Er is, zo schrijft Els aan haar ouders, een leuke brief van mevrouw Van de Meulen gekomen, [zij huisvestte de familie tijdens het verlof] en heeft door het contact veel nieuwe aanvragen gekregen, maar ze kon helaas niet iedereen huisvesten. Henkje moet haar ook maar eens schrijven. 'Het is toch wel een reuze goeie ziel, iemand die heusch niet in de eerste plaats aan zichzelf denkt.' Ondertussen zitten er 'allemaal oude dames' in haar pension.

Er volgen nog wat opmerkingen over wederzijdse kennissen en bezoekjes daaraan. Els heeft mensen ontvangen die voor een 'avondboterham' bleven. Ze had ze wel willen uitnodigen om nog eens te komen eten, maar dat staan de financiën en de diverse afspraken niet toe. Ze kennen deze Wim eigenlijk niet goed, maar hij is kennelijk een kennis van de broer van Els, want hij brengt een paar handschoenen mee die Els bij Annie, haar schoonzus, heeft besteld. En meer over Annie:

Er is een kiekje doorgestuurd van Annie in verpleegsterskostuum. Els vindt het fijn dat haar schoonzus nu een extra bezigheid heeft, want het koken kost haar toch maar een paar uurtjes.  

'Fijn, m'n schoonzusje is nu dus op weg [?] en zijn de lapjes dus in aantocht, ik schat dat ik ze eind Maart dan toch wel zal hebben en dat is dan juist op tijd, want een heel stel jurken moet ik nu afdanken. Die leuke goedkoope blauwe van CenA is nu beslist te vies om aan te pakken en hij begint nu uit te scheuren.'

Ook andere jurkjes kunnen niet meer, en al zijn de mensen in de omgeving niet 'opjagerig', Els wil er toch goed uit zien. Er worden wat foto's meegestuurd, onder andere van Els in haar 'Tiroolsche costuumpje' en van de tomatenplanten waar vele dames in de buurt jaloers op zijn. Ze hebben ondertussen al 30 vruchten opgeleverd en er zitten er nog wel 30 meer aan te komen.' 

'Jullie ziet mijn jurken daar uithangen die ik de vorige dag aan heb gehad [...]. Dit is de overloop naar de bijgebouwen toe, ik sta met m'n rug naar ons huis.'

'Elsje is nu grootendeels 's nachts zindelijk, 's morgens roept ze me altijd met: mama - Esje niette bed tepies, Esje totaatje (chocolaatje als belooning). Overdag is ze heelemaal zindelijk, nu 's middags in bed nog en dan zijn we daar ook weer doorheen. Bob heeft nu een uitknipbevlieging, hij mag een paar oude Lybelles verknippen en nu was ik juist vandaag van plan om een schriftje te koopen waar hij dan de uitgeknipte plaatjes in plakken mag. Bob is lang zoo aanstellerig niet meer, hij begint ook een echt jongetje te worden, maar iedereen vindt hem nog altijd even leuk. Henk heeft diverse vrienden waar hij om de beurt gaat spelen en die ook om de beurt terugkomen. Of Henk een bepaald student is kan ik moeilijk zeggen, maar wel heeft hij een groote belangstelling voor alles en Frits is nooit te moe om uit te leggen en te vertellen. Mijn gewone gezegde is dan ook: vraag maar aan papa.'

Ma schrijft briefkaarten aan haar kleinkinderen die gewaardeerd worden. 'Henk leest het met graagte, Bob luistert ingespannen, alleen Esje snapt er nog niet veel van.'

Nog even iets over de financiën: 

'Inderdaad Ma valt het eerste begin na verlof niet mee, maar zooals ik al schreef zijn we deze maand schoon van alles, aleen natuurlijk gouv,. voorschot. En als er geen onverwachte dingen gebeuren hebben we volgende maand + fl 25,-. Dat wordt de eerste inzet op de Bank.' 

En dan eindigt de brief onderaan het tweede vel, anders wordt het geheel te zwaar, dus te kostbaar.

Maart 1940 (1); bèp zegt ze

Er rest nog een stapeltje brieven die Els aan haar ouders schrijft. Ze is inmiddels met het gezin terug in Indië, op een nieuwe standplaats: Pontianak. Aan het begin van de brief wordt meteen de toon gezet.

'Alweer de eerste van een nieuwe maand, straks komt Frits thuis met het salaris en kan alles weer voldaan worden, de rekening loopers komen meestal niet dezelfde dag, zoodat je meestal constant ermee bezig bent. Maar ik vind het altijd prettig als alles betaald is, dan weet je ook meteen waar je aan toe bent.'

PaMa krijgen een extra zoen voor de postwissel van f 10,- die zojuist binnen is gekomen. Daar zijn Els en Frits heel blij mee en ze vinden het heel attent.

'Het is hier niet bepaald goedkoop en daarom zjn we al 2 fuiven niet naar de soos geweest, eerst het balcostumee, en gisteren het schrikkelbal, want onwillekeurig worden er weer rekeningen geschreven. Maar leuk is het niet, enfin, volgende maand staan we er weer wat beter voor.'

Het is er nog niet van gekomen om een spaarbankboekje ate beginnen, daar zou ook maar niks op kunnen staan, maar toch wil Els snel beginnen met het opbouwen van reserves 'daarvoor ben ik teveel Pa's dochter hoor!'

'Henk is deze maand begonnen met schoolsparen, het is nog maar weinig want zoolang wij nog zuinig moeten zijn, moet Henk dat ook maar snappen. Bovendien mag hij als belooning als hij met schrijven vooruit is gegaan, wat méér inleggen, nu is het nog iedere Maandag 10 cent, voor hem al een groot bedrag, howel er natuurlijk kinderen zijn die veel meer inleggen, wat ik in principe fout vind.'

Elke dag moet Henk oefenen in het schoonschrijven, en daardoor gaat hij gelukkig volgens zijn juf ook echt vooruit. 

'In ieder geval maakt hij geen fouten meer als hij gewoon een regel schrijven moet, wat hij eerst wel deed. Ik laat hem dan prompt een regel extra schrijven en nu kijkt hij wel uit zijn doppen! Verder maakt hij haast op iedere bladzijde een inktvlek en dan moet hij òok een regel erbij schrijven en hoewel hij het schrijven zelf niet naar vindt, vindt hij het toch geen prettig idee om er langer over te moeten doen dan noodig is, dùs doet z'n best nu meer.'

Els wisselt de oefeningen af met na drie regels schoonschrift een regel gewoon dictee. En ze leest elke avond voor uit 'dat dikke boek dat jullie stuurden': Wat grootmoeder vertelt. 

'Ze vinden de verhalen prachtig en gaan direct het voorgelezene aan de kokkie vertellen. Het is wel leuk zoo 's avonds en ze genieten er zoo van, en erg veel tijd gaat er niet eens in zitten, want 20 min. is al heel lang.'

Er is alleen op vrijdagavond een probleem, want het wordt nu steeds wat later licht, dus wordt er ook later gegeten en EHBO begint dan al om 7 uur. Het voorlezen krijgt dan dus niet veel tijd. Een ander probleem is het gebrek aan regen, terwijl er toch steeds donkere wolken voorbij drijven. De watervoorraad slinkt en er moet extra worden ingekocht, per 'petroleumblik à 7 c.'Of moeten baden met parit water, dat is water uit de sloot voor ons huis, waar ze dan caponil of zoo in doen.' De was wordt hier al in gedaan, maar Els vindt dat toch geen fris idee, dus stuurt het vuile goed liever naar de Kapoeas [de rivier]. 

'Pech, maar alles bij elkaar genomen is het water-gedoe hier me erg meegevallen. Ik had me voorgesteld dat je steeds niet prettig zou kunnen baden, maar dat is alleen maar in de droge tijd, anders is er water genoeg. 

Er werd me verteld dat de bevolking 's avonds dikwijls water steelt uit de reserve tonnen van de Europeanen. Toch wel lef hè, en bij sommige menschen komen ze met een keteltje om water te vragen. Dàt is dan tenminste nog fatsoenlijk, maar om nu maar rustig te gappen, dat is toch een beetje te bar, vind ik. Maar als je niets meer hebt...'

De kinderen merken niet veel van de ongemakken van Pontianak, al hebben ze door de warmte veel last van rode hond. Een speciale zeep helpt wel, maar het moet goed in de gaten worden gehouden. Els heeft het in haar gexzzichtje en Henk en Bob op hun dijen, 'maar ze spelen er lustig om voort.'

'Elsje sjouwt nog steeds met die pop van jou, Ma, die babypop waar Frits immers de oogen van gerepareerd heeft. Die zijn er nog steeds niet, maar dat ziet ze niet. Ze vindt het nog altijd haar lievelingspop en die moet ook steeds mee naar bed (bèp zegt ze). Als het hansopje, wat de pop aan heeft, iets te vuil is, moet dat gewasschen, maar je moet eens zien wat een spul dat geeft. Ze vindt dat erg naar als het geval uit gaat en er alleen een naakte lappenpop overblijft. Nu heb ik er deze akal [list] op gevonden, dat ik ze een hempje van Elsje aan geef zoolang het geval gewasschen wordt en daar is ze nu heelemaal mee verzoend.

Wat een spul kun je toch met dat grut beleven, maar gezellig. Vanmorgen waren er 3 vriendjes van Henk en hebben St. Nic. gespeeld, met een oude roode jurk van mij aan, een mijter van papier een baard en snor van watten. Geweldig vonden ze het, St. Nic. die in de voorgalerij werd ontvangen en deftig op een stoel mocht zitten, leuk.'

Een paar dagen later vallen er gelukkig een aantal flinke buien en de mandibakken stromen vol 'echt een weelde'. In Nederland is het nog zo koud dat de vogeltjes bijgevoerd moeten worden. Maar PaMa kunnen het thuis toch goed warm stoken.

Els gaat de koekjes waar haar moeder het recept van stuurde, snel eens zelf maken, ze herinnert ze zich nog goed van vroeger.

'De kinderen eten flink, al moet je er steeds wel bij zijn, maar ze zien er dan ook best uit gelukkig.' Er zullen gauw weer eens foto's gemaakt worden, maar er moet wel tijd voor gevonden worden. Er moet ook nog een doktersbezoek worden afgelegd, voor de tweede prik (inenting) en dan een week later de derde. Frits wordt er van allemaal het meest ziek van. 

Naar aanleiding van een bericht dat er bekenden in Kota Radja zitten, schrijft Els dat een grotere plaats weliswaar duurder uitvalt dan 'de binnenplaatsjes, maar daar staat tegenover dat je hier ook veel meer hebt, en net zooveel als je wilt kunt uitgaan. Ik vind het tenminste wèl prettig hier.'

Ondertussen probeert Els minder te snoepen, en al ziet ze daar nog geen voordelen van, verslappen wil ze niet 'en ook geen obat ervoor innemen, want je hoort daarvan de gekste dingen.'

'Kijk eens, mager zal ik wel nooit worden, maar als ik nu 73 weeg, dan mag er nog 5 kilo af, ik ben 1.67 dus een fatsoenlijk gewicht zou dat zijn, en alles wat er meer is, is teveel.'

Pa en Ma hebben een nieuwe tafel, dus kan de oude naar vader - daar is dus ook 'gewoon' contact mee. 

En dan is het nieuws op, alles beantwoord en is het derde velletje vol, dus 'Veel liefs - zoenen aan jullie en groetjes van allemaal'.

Augustus 1939; nu je geen "toet" meer hebt

Ook Frits schrijft zijn zus voor haar verjaardag. Hij heeft De Mystieke Wereld er voor de gelegenheid bij gepakt en kan zijn zus verzekeren dat ze een goed jaar tegemoet gaat, want hij heeft gelezen:

'Wie tusschen 8-11 Augustus geboren is heeft een gezellige prettige tijd te verwachten. De berichten, de uitstapjes en het nieuwe vnaf Mei zal U tot den 19-en wel toonen dat er meer aangenaams komen zal dan U verwacht hadt. Nu moet U meehelpen, want dan zal het succes de voglende maand even groot zijn. Belandet U het belangrijke van 23-31, dan zult U zien, dat U vvooruit komt.'

Dus, Frits is positief, want 'het staat in de sterren'. 

Frits hoort bij een bezoek van Tante To [?] dat Katy bij haar heeft geklaagd dat ze maar niets van haar broer hoort. Er is echt post zoek geraakt. Er is ook nog een kaart gestuurd uit Berlijn, die kennelijk ook z'n doel niet heeft bereikt. Frits heeft van PaMA gehoord dat de lokken van Katy zijn afgeknipt. Hij schrijft haar dat ze dat 10 jaar eerder al had moeten doen, dan had ze er al die jaren al veel gemak van kunnen hebben. Maar benieuwd is hij wel:

'Heb je het laten permanenten of was dat niet noodig door je eigen slag? Heb je krulletjes of laat je het recht aan de uiteinden? En hoe zitten je hoeden, zijn ze niet te groot, nu je geen "toet" meer hebt?'

Wat een belangstelling van de oudere broer voor de haardracht van zijn zus!

Frits legt haar uit dat zijn brief wat laat is, omdat er foto's bij hadden moeten zitten. Ze waren namelijk op bezoek bij tante Mien en oom Ko en die laatste drong aan op het laten maken van foto's [oom Ko zat in het vak!]. Er hoefde niet voor betaald te worden en de portretten zouden snel worden opgestuurd, zo werd beloofd. Maar helaas valt er maar niets in de bus, dus stuurt Frits de felicitaties aan zijn zus zonder bijlagen. Maar ze kunnen altijd nog opgestuurd worden natuurlijk. 

'Ik hoop nu maar dat het aardig geworden is. Het is erg moeilijk om van een groep van 5 een artistiek geheel te maken. Het heeft altijd iets stijfs. Weet je nog wel die foto die bij Bach is gemaakt voor de zilveren bruiloft van Vader en Moeder. Dat was ook een groep van 5 en, net als bij ons, Vader, Moeder, twee zoons en een dochter. L'histoire se répête.'

Dan nog even over het vertrek dat nadert. In een paar dagen tijd gaat de bagage al de deur uit.

'We zitten nu in een ware warboel, want we moeten nog de noodige visites afleggen.'  Frits is ook nog gaan kamperen in Oostvoorne met een oude vriend. 'We hadden een patrouille van oude knarren, allemaal getrouwd en zelfs met zoons die al voor welp in aanmerking komen.' 

Frits schrijft er verder weinig over, maar uit bewaarde filmpjes kunnen we opmaken dat er tijdens het verlof sowieso veel bezoeken zijn afgelegd. Bijvoorbeeld aan Schiphol, waar de landing van een vliegtuig wordt gefilmd en een boottochtje waar Henkje en Bobbie aan het roer mogen staan. Ook (opa) Pieter zien we op bewegende beelden. Zijn zoon lijkt duidelijk op hem. Tussen de benen van Els en tussen de handjes van de grote broers, zet Elsje haar eerste stapjes en al snel zal zij los aan de wandel gaan. De jongens zijn, ook als de eerste sneeuwvlokken worden vastgelegd, steevast in korte broeken met lange kousen gekleed en hebben nette jasjes aan en een strak mutsje op de bol. Ondertussen ging Henk en mogelijk ook Bob naar school. De baboe was er natuurlijk ook voor de zorg van de kinderen. 

En dan nog wat informatie voor Katy:

'Laatst hebben we een bezoek gebracht aan een plateelfabriek. Geweldig interessant was dat. We hebben er een mooie vruchtenschaal gekocht. Dat is het wel zo'n beetje. Els moet de rest maar vertellen. Frits hoopt maar dat de horoscopische voorspellingen uitkomen en eindigt met een 'Dè, hoor, veel zoentjes van de kinderen en een grote verjaarszoen van Frits.'

Een paar maanden later zal Henk de pen ter hand nemen, vast door zijn ouders opgedragen, om PaMa te bedanken voor zijn verjaardagscadeau. Ik neem aan dat dat is meegenomen op reis en op 5 november cadeau is gedaan. De brief is hierboven afgedrukt.  

Eind 1938 begin 1939; verlof

Het is 22 november 1938 als Frits een briefkaart uit Prapat aan zijn zus stuurt.

'Lieve Katy, 

In dank je laatste brief met adreswijziging en waarschuwing ontvangen. We zitten hier in een prachtoord op doorreis naar Medan. Ons hotel staat op de uiterste punt van deze lange landtong. Mooi hè? Zeg Kaatje, ik ben Adols adres kwijt. Kun je me in Marseille of zoo een brief sturen a/b van M.S. Dempo om het me te schrijven.* We varen heelemaal door en komen 19 Dec. in R'dam aan. Ons adres is nog niet bekend. Maar je kunt me bereiken p.a. N.V. Escompto te Den Haag.** We gaan nu met de kinderen een 1/2 uurtje op het Toba meer varen en reizen morgen door naar Medan. Veel liefs en zoentjes van allemaal. Frits.'

In juni 1939 stuurt Frits weer een kaart aan zijn zus. Dit keer vanuit Malmö:

'Lieve Teetjest,

Zooals je ziet: Zweden. We maken een reuze leuke reis, heel afwijkend van alle gewone Europeesche reisjes. Eerst 2 avonden in Hamburg, toen 3 in Kopenhagen. Toen 2 avondenin Bornholm, dat is een eiland even ten Oosten van Zuidpunt van Zweden. Vandaar zijn we via Zweden in Malmö (ook nog Zweden) en gaan morgen langs Kopenhagen naar Berlijn. Twee dagen daar en dan weer naar huis. Dè, veel liefs van ons tweetjes uit Zweden. Frits en Els'

En dan is er, vlak voor het einde van het verlof nog meer post voor Katy, allereerst een schrijven van Els met verjaardagswensen. Helaas is een plannetje om brief met foto te sturen in het water gevallen, dus nu kunnen de lui in Nederland niet zien hoe Katy er 'met korte manen' uitziet. Els verwacht er wel wat van: 'ik denk dat je er nu als een bakvischje van 17 uit zal zien.' Een andere tegenvaller is dat de uitgebreide brief van Frits en Els die naar Adolf is gestuurd, Katy niet heeft bereikt. Daar is echt iets mis gegaan. Els is dus erg benieuwd naar het kapsel, maar ook naar het hele verblijf in Dublin. 

'Van ons is de heerlijke tijd haast om, maar we mogen niet ontevreden zijn, aan alles komt een eind. Nu is het nog een groote vraag waarof we terecht zullen komen in Indië. Henk is nu in de 2e klas gekomen, dus dat is ook naar wensch gegaan, ze vinden het beiden jammer om weg te gaan, maar ik denk dat het hun best bevallen zal, eerst al die fijne reis. Nu Teetjest, een echt fijne dag morgen en een extra verjaarszoen van iedere spruit en je Els.'

Wat Frits aan feliciaties schrijft, volgt.

* De MS Dempo (1931-1944) was een mail- en passagiersschip dat voor de Koninklijke Rotterdamsche Lloyd was gebouwd en vooral op Nederlandsch-Indië voer. Met de 175 meter lengte was het het grootste passagiersschip dat ooit op de werf was gebouwd. Het bood ruimte voor 700 passagiers en nog eens 330 bemanningsleden. Nog meer informatie vind je hier. 

** De Nederlandsch-Indische Escompto Maatschappij was een handelsbank met veel vestigingen in Indië en een in Amsterdam en Den Haag. Hier meer voor de liefhebber.

Eind September 1931; dag boemelaars

Ik laat Sophie nog even aan het woord. Zij schrijft een brief aan PaMa - de ouders van haar schoondochter dus -. Het is ruim een jaar geleden dat deze trouwde met Frits en vervolgens naar Indië vertrok. Ook Adolf is het huis uit, zo weten en lezen we in deze brief die ik helemaal overneem. 

'Lieve liedjes

Het is vrijdagavond, Katy is vanmorgen naar London vertrokken, de Juffr. zit in haar eigen kamer vol aandacht over een boek gebogen. Piet is naar een vergadering en ik zit dus alleen en was ingedachte een poosje bij jullie in Parijs. Van jelui uit gaan mijn gedachten vanzelf naar Taloe, ik las vanmiddag in de N.R.Courant dat er een aardbeving was geweest in Sumatra West Z.W. Wij hebben dat allemaal meegemaakt en vanzelf moeten en zullen onze kinderen dat ook meemaken, maar een aangename gewaarwording is een aardbeving niet. Vanmorgen had ik het laatste epistel uit Taloe aan Katy meegegeven, en tot mijn schande vergeten er een woord bij te doen, daardoor nu dit briefje. Ik ruimde zoojuist mijn correspondentie op en kwam nog een brief van Tante Nella en van Adolf tegen die jelui s.v.p. wel aan de kinderen te Taloe willen meesturen met jelui brief. Hoe maken jullie het, Parijs schijnt voor jelui het stadje te zien [?], benieuwd hoelang jelui het volhouden. 

Katy was verrukt vanmorgen, het is aug. 30 's avonds en Adolf en Katy zullen elkaar al wel ontmoet hebben, uit de brief van Adolf zullen jullie zijn vreugde ook lezen. Weet je, Pa en Ma wat voor mij zoo'n rijksdom, zoo'n bezit is dat de vier kinderen die ik bezit zoo één zijn, in al de verschillende brieven kan je altijd lezen dat ze met alles aan elkaar denken, en zoo'n voorrecht dat die leve Els zich zoo heeft aangesloten, ze voelt net als Frits. Wat een heerlijke brieven weer en ook zijn de kiekjes duidelijker. Waar Els met Elly staat is bizonder goed, die Elly had ik me heel anders voorgesteld, haar gezicht vind ik oud, ik zou zeggen blasé maar daartegenover is onze Els een en al zon en wat een liefde straalt eruit dat gezichte. Ze is een schat.

Wat hebben die kinderen elkaar goed gevonden, want ook Frits straalt zuiver uit, hij ziet er goed uit en uit zijn brieven herken ik steeds onze Frits, de toekomst zal zijn lichaam ook wel doen uitzetten. Heerlijk dat ze zoo'n goede chef hebben. Ik vind Mevr. v. D. geen vrouw, ten minste uiterlijk en lichamelijk die van het leven veel meeneemt. Die foto die jullie maakten van ons vieren schijnt goed uitgevallen, ten minste volgens Adolf. Krijgen wij er ook eentje. De kieken van Katy waren minder mooi, jelui zult ze later ook wel zien. 

Nu dag boemelaars ik schei eruit. Steeds veel genoegen en veel liefs van Fie

1872- 1932 - 1936; een samenvatting rond Sophie

Reeds eerder maakte ik de balans op van het leven van Pieter. Ondertussen zijn er wat kleine weetjes bijgekomen, onder andere over Sophie (1872-1932). Zij behaalde op 29.12.1899 haar diploma voor zangonderwijs op de Bewaar-, Lagere- en Kinderzangscholen. Ik weet niet of ze ooit echt les heeft gegeven, maar Pieter leert haar wel kennen als hij haar bij een optreden hoort zingen. Ze trouwen in 1903 als ze inmiddels in Kaapstad wonen. 

Sophie blijft zingen, ook in Calcutta (1906) en zet zich in voor het behoud van de Nederlandse taal (in Zuid-Afrika). In mei 1911 is Sophie in Londen waar vandaan ze een kaart schrijft aan haar dochter in verband met diens rapport. Mogelijk doet ze ook Holland aan, maar ze is niet lang weg, want in augustus ontvangt ze in Kaapstad een brief van de Nederlandsche Vereniging in Johannesburg, waarin haar wordt gevraagd of haar verblijf in Europa haar gezondheid ten goede is gekomen. In september is ze dan weer in Johannesburg waar ze met haar gezin in Charlton Terrace woont (zie huis op de foto's uit 1911). Daar wordt ze in datzelfde jaar lid van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht (die dan 18 jaar bestaat). In datzelfde jaar komt Aletta Jacobs er spreken en zingt Sophie bij die gelegenheid enkele liederen. Ondertussen zet ze zich in voor de Zuid-Afrikaansche Vrouwen Federatie. Pieter geeft daar in 1913 een lezing ('Holland') met 'lichtbeelden'. Bovendien werkt Sophie als sekretaresse voor het Algemeen Nederlandsch Verbond. Daar schijft ze in 1912 en 1913 een taalwedstrijd voor leerlingen uit. Het is mogelijk dat Pieter hier in het bestuur zat. 

Het verbond zette zich in voor bevordering van taal en letterkunde, onder andere middels tentoonstellingen van Hollandse en Zuid-Afrikaanse boeken. Sophie wil hierbij middels zang(wedstrijden) de Nederlandse taal bevorderen wat in de krant op kritiek stuit. Er wordt geschreven dat het eindeloos propageren van de taal ten koste gaat van de tijd, dus zang.

In 1914 speelt en danst dochter Katy in de operette Reepelsteeltje, waar circa 60 kinderen aan meedoen. De productie en de kostuums zijn van Sophie. De opbrengst van dit optreden gaat naar de Hollandsche Vrouwen Vereeniging (in datzelfde jaar opgericht) 'die zich aanwendt voor liefdadige doeleinden'. 

Ondertussen, nog net voor het vertrek naar Nederland, gaat Pieter nog mee op een jachttrip naar Maputo, waar in ieder geval twee bokken worden buitgemaakt.

Het jaar daarop, treedt zijn echtegenote in september op bij de Hollandsche Club in Singapore. Ook hier geeft Pieter 'een vertelling'.  

En dan komen ze aan in Holland en gaat het via Amsterdam, Hilversum en Voorschoten naar Rotterdam. Daar betrekken ze in 1918 het eerste huis op de Schiebroeklaan 38b, vijf jaar later volgt een verhuizing naar de Schiedamsche Singel 64a, met meteen in 1924 een verhuizing naar Haringvliet 26. Daar blijven ze ongeveer 7 jaar wonen alvorens te verkassen naar de Schiekade, waar Sophie maar enkele maanden zal wonen, tot ze in '32 overlijdt. Alle kinderen zijn dan het huis al langere tijd uit. Pieter verhuist in '34 naar de Essenburgsingel 33a, tot hij in '36 naar Portugal afreist. 

De pogingen van Pieter om de zangcarrière van Sophie te professionaliseren, zijn helaas nooit echt gelukt, maar ze heeft heel wat optredes gegeven.  

Ik moet het nog eens goed nakijken, maar het lijkt erop dat Pieter in 1919 terug is in Kaapstad. Hij wil daar voor Ons Land gaan werken (en dat blad werd pas in 1919 opgericht), maar krijgt er geen voet aan de grond. Terwijl Sophie onderweg is (?), werkt Pieter bij een zaad- en grafkransenfirma en vervolgens bij een kaaspakhuis. Het is echter aannemelijker dat dit toch helemaal aan het begin van de 20ste eeuw is geweest, net voor het huwelijk en zonder opgroeiende kinderen. 

Augustus 1939; heelemaal geen "Indische" kinderen

We vernemen weer wat van Pieter als hij op 7 augustus de pen ter hand neemt om een brief aan zijn dochter te schrijven met: 'de beste, meest zeggende en toch korte wensch is de Engelsche: Many happy returns of the day! Zoo zij het.' Er volgen nog ''n prettige verjaardag! Speciale verjaardagzoen!' Nu Katy 35 is geworden.

Helaas kan haar brief van een maand eerder niet beantwoord worden, want Pieter kan geen postzegels betalen.

'Portugal heeft me in de steek gelaten en aangezien ik toch een minimum bijdrage in deze huishouding wil leveren, die na aftrek van allerlei toch al klein genoeg is, moet de beperking uit de lengte of de breedt komen.'

Pieter schrijft dit vanaf de Schoonebergerweg 31B (in Rotterdam, neem ik aan). Ik weet niet welke huishouding hij bedoelt. Hij vervolgt:

'Dit is echter geen klaaglied, want behalve spit en aanvallen van rheumatiek in m'n linkerarm gaat het me best. Met dat pestspit sukkel ik nu off and on al 'n week of acht. Er waren dagen dat ik me in 't geheel niet kon bewegen zonder schreeuwende pijn en voor de rest van de tijd loop ik als 'n vent van 80 - krom en in allerlei bochten. Ik begin vandaag aan een kuur met "Uroxal" waarvan ik een advertentie in "Lybelle" zag. 

Met je beschouwingen over de vele rotzooi die er gedrukt wordt kan ik het gloedend eens zijn. Ik kan me wel niet zulke dure bladen veroorloven als The Graphic, maar we hebben hier voor 15 ct per week 'n 3 weken oude portefeuille, waarin: Leven, Panorama, Lybelle, Lach, Wij en Wereldkroniek. En dikwijls denk ik ook na het doorbladeren van die oude dingen: Wat 'n papierverschwendung. N.R.C. zie ik ook nooit. Die is nu eveneens te duur. Voor 95 ct. per maand stellen we het met 't Boezeroentje, dat trouwens in z'n nieuwe 'make-up" á la de Telegraaf heel goed is tegenwoordig. In hun rose weekblaadje staan ook dikwijls heele aardige artikelen.

Nu moet ik je nog een leukigheid vertellen. Henk en Bob hebben hier drie dagen gelogeerd. De eerste dag met ze naar de dierentuin, direct van 't station af, zoodat Frits gezellig de entrées betaalde. Frits en Esje gingen een uurtje later lunchen bij Ahlrick en was ik met het span alleen. Henkie ging de namen van de dieren opschrijven, zoodat ik met Bob 'n paar passen vóór was. Bob riep Henkie. Deze verdiept in zijn vrijwillig opgenomen maar zware taak, gaf geen antwoord. Dit herhaalde zich. Toen werd 't Bobbie toch te erg. Met een van verontwaardiging gefronst gezichtje, riep de hummel: - "Henkie, hoor je wat ik niet zeg!" Ik heb er een ernstig gezicht bij gehouden, maar ik zat van binnen dubbel. En 'n woord dat ik voorloopig niet meer wil hooren is" WAAROM? Ik zal zooveel jaren niet meer te leven hebben, maar ik heb in die drie dagen van die twee m'n portie gehad: Opa, hoe heet dat beest? 'n Opossum! Wat doet 'ie? Nou, dan gaf ik 'n heele uitleg van alles wat zoo'n dier deed, kon doen of gedaan had en als ik daarmee klaar was volgde: WAAROM? Waarom fluit die boot? Waarom staat die politieagent daar? Waarom heet dit de 1e IJzerstraat? Enz. enz. enz.! Maar 'n leuk span en verbazend gehoorzaam. Heelemaal geen "Indische" kinderen. Ik zou je van die drie dagen boekdeelen kunnen schrijven.'

Frits stelt voor om Katy's verjaardag met vader samen te vieren. Omdat het normaal is dat de jarige trakteert en omdat Pieter niets dat op drank lijkt in huis heeft, stelt hij voor dat zijn dochter hem f 2, 82 betaalt. 'Waarvoor we dan vóór tafel op je proosten met 'n bittertje en áán tafel met 'n biertje. So I'm letting you off cheap.'En dat terwijl ze er zelf helemaal niet bij zal zijn. Nog even over het medicijn. Kennelijk is het een remendie voor meer zaken.

'Het is een goed teeken dat je 'n "spare tyre" weg te werken hebt. Ja, daarbij is koppig volhouden het wachtwoord. Die "Uroxal" moet dat kunstje bij mij maar klaarspelen, want daarvoor is 't ook al goed. Overignes im Osten neits neus. Ik heb schuw de pest aan die landslui van jou daar- die I.R.A., met hun lafhartige aanslagen in een land waar ze gastvrijheid genieten en zonder dat iemand hen ziet. Nu er maatregelen genomen worden nemen ze als hazen de vlucht. Die rot-moffen zitten er schijnbaar ook met geld achter. WAt maken die Duitschers zich toch weer gehaat overal. Eén flink aardbevinkie om Japan op te ruimen zou al 'n hoop helpen! Nou, liefie, 'n prettige verjaardag! Speciale verjaarszoen! Vader.'

In de kantlijn schrijft hij nog dat hij wat duplicaat foto's meestuurt. 'Mocht je ze al hebben, doe ze dan maar ten prullemande!.'

Vervolg 1938; na einde doorslagen

Bij gebrek aan brieven, kan ik wat 1938 betreft alleen maar gissen wat er met de familie is gebeurd en vaar ik op de diverse officiële documenten die ik heb. 

Over varen gesproken:

Zo te zien aan diens paspoort, stapt Pieter op 27 oktober (1938) op de boot vanuit Portugal naar Nederland.* Daar wordt een stempel in het document gedrukt in Amsterdam op de verjaardag van zijn kleinzoon, 5 november. Tien dagen later krijgt hij in Rotterdam een voorlopige verblijfsvergunning; hij zal het land niet meer voor langere tijd verlaten. 

Rond die tijd is de familie uit Manindjau ook onder weg. Als vader op 14 november in zijn nieuwe pak in Lissabon op de kade had gestaan, was hij echter nog te vroeg geweest. Frits, vrouw en kinderen, komen op 30 november in Colombo aan en worden vervolgens op 21 december ingeschreven in het bevolkingsregister van Den Haag. Dat is het begin van het verlof dat op 15 september 1939 weer een stempel in Colombo oplevert: de terugreis. Het verlof zou 9 maanden duren, maar een briefje van een arts laat ons weten dat er een uitstel van 3 maanden is toegewezen in verband met Frits' gezondheid. Of dit gefabriceerd is, of inderdaad te maken had met een zwakke gezondheid, weet ik niet.

Katy begint intussen vaste voet aan de grond te krijgen in stinkend en verarmd Dublin.  Ze gaat nog wel even naar Londen, in 1939 en misschien is dat wel om haar broer of broers (!) te ontmoeten, want Frits is op 22 april bij het immigratiekantoor in Harwich. Met Els? Ik weet het niet. Katy gaat namelijk in april ook nog door naar Den Haag, maar is in mei weer op honk. Ze zal pas in 1949 helemaal uit Dublin vertrekken. In de tussentijd gebeurt er veel, zowel in de hele wereld als bij de Deyzen. 

Wat het verlof betreft heeft Henk, mijn vader, ooit opgeschreven wat hij zich ervan herinnert. 

'Wij zijn denk ik in 1938 met de boot naar Nederland gevaren. Dat duurde bijna een maand, men vertrok uit Atjeh en de boot ging dan via het Suez-kanaal en kwam ook in Port Saïd, een bekende aanloophaven voor Indië-gangers. Hier traden traditiegetrouw goochelaars op, en er waren honderden mannen en jongelui, die naar van boord gegooide kwartjes doken, en iedere keer trots aan de gooiers toonden, wat ze uit het water hadden opgevangen. Daarna ging men naar Genua of Marseille. Van daar uit nam men de trein naar Nederland. Wij logeerden in Den Haag (natuurlijk, het was echt een Indië-plaats) aan de Statenlaan in een pension bij een mevrouw Van der Meulen. Hier hebben we ook nog een filmpje van. Onze baboe (kindermeid) Inem was mee. Ik herinner me een bezoek van de oud-handenarbeid (Sloïd) leraar van mijn moeder, ene Van As, een beer van een vent. We zijn met een auto over de Afsluitdijk geweest, hebben (het oude) Schiphol bezocht, mijn grootvader (vaders vader) hebben we nog gezien bij de pier van Scheveningen (dit weet ik alleen maar van foto's) maar meer herinner ik mij niet meer.*

De terugreis naar Indië via Marseille herinner ik me nog vaag. Het moet eind 1939 geweest zijn, en ik weet nog dat er toen reeds sprake was van een oorlogsdreiging. Ik zie nog 's avonds taxi's rijden (Parijs of Marseille) met geblindeerde koplampen. In de trein moesten we bij donker absoluut de ramen blinderen. Achteraf is gebleken, dat ons schip het laatste schip is geweest, dat toestemming heeft gekregen om door het Suez-kanaal te mogen varen.'

* De stempel in het paspoort van Pieter is moeilijk te ontcijferen, maar hij lijkt erop, en is goed mogelijk, dat hij aan boord stapte van het schip de Oriskany, een fruitboot die Londen als thuishaven had. Lees hier maar weer eens over een in de oorlog getorpedeerd stalen schoonheid.

** Wat het contact met opa Pieter betreft, werpt een brief enig licht op de zaak. Lees later maar hierover.

Augustus 1938 ; een miserabel akkefietje

Er zit een blaadje van Esje bij een brief van Frits - een maand eerder geschreven - en 'dat evensteeken werd met een onuitgesproken hoera begroet.' En dan ook nog een brief van de dochter. Het kan niet op. 

Frits heeft zijn vader als dank voor de toegestuurde mop, een grapje retour gestuurd en dat viel zeker bij de familie Bernal in goede aarde. 'De oude heer is geweldig anti-R.K., dus dat soort moppen gaat er bij hem in als koek.'

Het is wel opvallend dat Katy nu in een Rooms-Katholiek land zit met een Protestante president. 

'Voor zoover mij bekend ondervinden de vele Protestanten die er toch nog in Ierland zijn, niet de minste molestatie van R.K. zijde en de oude St. Patrick's is zeker de mooiste kerk van Dublin, al zal het wel een doorn in Iersch vleesch zijn, dat die kerk niet R.K. is. De Staatskerk menschen beweren ijskoud dat die kerk nooit R.K. is geweest en beroepen zich daarbij op een oorspronkelijke Engelsche Kerk uit het begin der Chr. jaartelling, die zich in het eilandenrijk zou hebben gevestigd vóór de bisschop van Rome een pauselijke wereldmacht werd.'

Wat het kruiswoordpuzzelproject betreft heeft Pieter na een maand wachten dan eindelijk nieuws van de N.R.C. die hem laat weten samen te werken met het weekblad Denksport en niet op het voorstel in te kunnen gaan. Het bijgevoegde stukje, getiteld 'Waarom?'  is niet teruggestuurd, dus zou nog geplaatst kunnen worden. 

Ik dacht dat dit het roetvlekkenmopje betrof, maar nee, het is een lang stuk, waar ik nog op terug zal komen. 

Het puzzelplan wordt nu via Bak aan een andere krant aangeboden, maar er is vast concurrentie, want Frits heeft er duidelijk iets over aan zijn vader geschreven.

'Die vent die er volgens jou 30 per dag maakt is óf 'n opsnijer, of hij maakt onbenullige kleine puzzeltjes met woordjes van 2, 3 en 4 letters.' Het maken van een grit is al een heel lastig karwei. 

'Ja, hoe die over het algemeen stomme Engelschen zulke moeilijke opgaven oplossen is mij een extra puzzle. 'n Palindrome is een woord of vers dat van vooren naar achteren hetzelfde is als van achteren naar vooren, zooals b.v. 'madam', maar 'n palindromie multiple uit de wortel van y is mij TE geleerd.' in 'John o' London's Weekly' komen soms opgaven voor uitsluitend gebaseerds op de werken van Homerus! [...] Je vermoeden betr. Palindrome; was dus juist. Griffel en prent voor je woordafleidingkunst.'

Er volgt nog een sterrenkundige discussie die vrij ingewikkeld is en een opmerking over het bezoek van de Gouverneur General ('lijkt me een miseralbel akkefietje'), maar dat is inmiddels al weer voorbij.

Els schrijft over het aanstaande verlof. Pieter is benieuwd of ze erna zullen terugkeren in Manindjau. 'Maar, zooals je zegt, na 8 jaren (10% van een lang menschenleven) wordt het wel tijd eens een koude neus te gaan halen.' Al wonen ze waarschijnlijk nu nog in een van de mooiste streken van Sumatera.

'Behalve familieontmoetingen zal de rest, zooals gewoonlijk wel tegenvallen. Julie zult vinden dat iedereen z'n eigen leven en z'n eigen zorgen heeft en nadat de wederzijdsche ervaringen hebt uitgewisseld, waarbij jullie het meeste zullen moeten vertellen, en navraag hebt gedaan naar wederzijdsche vrienden, misschien zelfs een gezamenlijke maaltijd hebt genuttigd, dan zijn er geen punten van contact meer. Die voorbijgaande wederzijdsche belangstelling is natuurlijk heel erg leuk 'for the moment', en daarom moeten jullie maar zooveel mogelijk van die 'moment's aaneen zien te rijgen. Wat mezelf betreft kan ik er me nu al beroerd over maken als ik aan het moment denk dar ik jullie boot weer sta na te staren.'

Vader feliciteerd zijn dochter met weer een verjaardag, die ze natuurlijk in Ierland viert.

'Dat je erg lang in Dublin zult blijven geloof ik wel niet, maar zoo lang je er zit hoop ik dat alles van een leien dakje zal gaan. Ierland, net zoo min als Portugal, is een land voor beschaafde menschen. Het is mogelijk dat je er een leuk vriendenkringetje maalt als dat lukt mag je van geluk spreken. Overigens moet je het als eenige damen tusschen zooveel heeren in dat pension wel leuk hebben. Je doet in hoofdzaak zeker de Hollandsche correspondentie?'

Pieter is verder benieuwd of Katy al wat van de stad en omgeving heeft gezien. De uitjes met haar baas zullen inmiddels wel afgelopen zijn. 

'Jammer dat ie nogal moeilijk uitvalt, maar in administratieve bezigheden zijn er héél wat pietepeuterige menschen. Ze hebben niets anders te doen dan te zien dat ieder puntje op ieder i-tje staat en daar komt degene die aan actievere bezigheden gewend was bij in het gedrang. In elk geval zal een periode van kantoorleven, na de jaren dat je veel ter been was, goed zijn voor je gestel en lichaam.'

Wat volgen zijn eigenlijk snip-en-snap opmerkingen, zoals deze:

'Frits' nicotineverhandeling met belangstelling gelezen. Indië is dus een ideaal land voor goedkoop rooken. Nou, dat mag ook wel in HET land van de tabak. Hier is een enorme belasting op tabak en is het bovendien een soort staatmonopolie. Er zujn slechts twee tabaks- en cigarettenfabrieken. Het allergoedkoopste dat hier te krijgen is zijn niet gegomde cigaretten, waarvan aan beide einden de punten in elkaar gedraaid zijn. Die kosten 60 centavos (5 cent) de 12. Een pakje tabak van 40 gram kost hier 3 Esc. (25 cent) en daar doe ik drie dagen mee. Cigarettenpapier 5 cent de 100. Ja 1.50 is 18 Esc. [...] Ik begrijp niet dat sigaren zoo duur blijven. Alles is naar een tamelijk gewoon niveau teruggekeerd, behalve sigaren. Voor den oorlog, was een 2 1/2 cts sigaar puik. En een van 3 ct kon je aan wie ook presenteren.'

Helaas heeft het violet-stralen apparaat nukken en dat 'straalt uit' naar Nederland? Pieter schrijft erover:

'Ja, in dat Holl. superioriteitsgevoel kon je wel eens gelijk hebben, Frits. Maar vergeet dan ook niet dat ik al heel wat treurige staaltjes van buitenlandsche medici heb gezien, vooral van Engelschen. In Holland loopt een student om te beginnen al 2 jaar langer dan in Engeland. Holland is op velerlei gebied degelijker, gründlicher, more thorough. Natuurlijk, in die höhere Regionen zitten zeker even knappe koppen. Je behoeft slechts te denken aan Lord Lister die de asceptische wondbehandeling uitvond; maar m.i. is Holland in doorsnee beter.'

Tot slot echt het allerlaatste deel op het allerlaatste vel van de doorslagen. Gekreukt en wel en mogelijk met een afsluitende, ontbrekende pagina met handen, zoenen en stompen. Het is geen groots einde en zal ook niet de laatste brief aan de kinderen zijn geweest, maar ik heb geen doorslagen meer. Er zullen nog wat restjes volgen, maar de grootste koek is nu op. 

p.s.: de foto van Els met kinderen is opgenomen in hun gezamenlijke paspoort, dat zo te zien in 1938 is aangevraagd voor het verlof. 

Juni 1938 (1); 10 doosjes bocht-sigaretten

Het lijkt niet pluis bij de posterijen. Er zouden brieven moeten zijn die niet aankomen en de ontvangst is ook niet verzekerd. Pieter vermoedt dat de postbode die de bus leegt op het plein, waar Pieter zijn brieven post, om geld verlegen zit en de postzegels van de inhoud haalt, terwijl hij de brieven verscheurt. De Haagsche Post schijnt een brief niet ontvangen te hebben en dat zal bij de V.V.V. dan ook wel zo zijn, want daar krijgt Pieter ook geen respons. Mogelijk is de brief over het nieuwe kruiswoordproject niet in Indië aangekomen. In ieder geval staan de zaken daarmee als volgt:

'Om dit onderwerp maar meteen af tehandelen kan ik jullie mededeelen dat ik na dat bericht van Bak aan den gang ben getogen. Eerst heb ik een nieuw stukje voor de N.R.C. geschreven en heb dat tevens als aanloopje gebruikt om mijn plan voor te leggen. Daarbij had ik 8 netjes afgewerkte kruiswoordraadsels gevoegd, waar heel veel uren en mislukte pogingen in zitten.' 

Pieter stuurt een kopie ervan maar aan zijn kinderen.

In afwachting van een antwoord, maakt Pieter nu minstens een 'xwordpuzzle' per dag. Dat valt niet mee, want hij wil een hoge standaard en soms blijkt na lang werken een hoek niet aan te sluiten en moet hij weer alles omgooien. 'Ook is mijn bibliotheek hier niet voldoende voorzien met Nachslagewerke.'

'Verder heb ik nog f 1,50 aan 'n Haagsch papiertje verdient. Ik had n.l. in Panorama een middel gelezen om versche schroeivlekken te verwijderen door ze onmiddelijk met een gulden of rijksdaalder te bewrijven. Ik knipte dat uit, plakte het op een briefkaart aan de H.P. en schreef er onder: Maar wat doet men in de tweede helft van de maand? Resultaat, reeds 10 dagen later een postwissel die me 18 heele Escudo's opbrengt. Daar kan ik 10 doosjes bocht-sigaretten voor koopen, dus dat helpt alweer in de huishouding.'

Maar het zijn toch dure tijden, want tegen de keelpijn heeft Pieter zijn 'violet-stralen apparaat' laten repareren.* Dat kostte wel 50 escudos, 'Maar dat zou een dokter ook minstens gekocht hebben en hierin heb ik meer vertrouwen.' Verder is de w.c. emmer doorgeroest en moest die worden vervangen voor een zinken exemplaar en er moest een doos chocolade worden gekocht als verjaardagscadeau voor de dochter van huize Bernal, waar Pieter eens per week dineert. 'Zeer mede ten schikke' was men van het rijmpje dat Pieter erbij had gedaan:

'Friendships and chocolates - how ell they compare;

Too often they are but delusion and snare.

One seems to taste sweeter or better than others;

Unwrapping of foil we rest, for it bothers,

And when consumed they melt but too fast,

But are on the whole quite good while they last.'

Pieter vindt de foto van Frits met zijn kleine dochter, die 'bijna in de groote handen van haars vaders' verdwijnt, prachtig. Zijn zoon lijkt nog geen niet ouder te zijn geworden sinds hij 8 jaasr eerder Holland verliet.

'De twee rekels tusschen de boomwortels zien er ook opperbest uit. Dat is een stel waar jullie eerlang de handen vol mee zult krijgen. 

Frits heeft het verder duidelijk druk met vervanging van Van Zanen en bezoek uit Batavia. Helaas zijn er geen dagboeken meer opgestuurd. 

Katy heeft inmiddels als postadres 20 Earls fort Terrace.** Helaas geeft ze in haar brieven geen antwoorden op de vragen van haar vader. Maar het wordt uit haar schrijven wel duidelijk dat ze een afwisselend leventje leidt en veel met haar baas uitgaat. Helaas vindt ze het eten erg slecht, dus stelt vader voor dat ze bij de pensiondames maar vertelt dat ze op doktersvoorschrift een 'bepaalde levenswijze moet volgen.' 

Pieter hoopt dat ze intussen de mooie kust heeft bezocht en het museum en St. Patrick's Church (waar Jonathan Swift, de schrijver van Gullivers reizen 'dean' was). 

En daarmee moeten we het weer doen voor deze maand.

* Everay was een apparaat dat aan het begin van de 20ste eeuw werd gebruikt bij electrotherapie. 

** Op nummer 20 Ears Fort Terrace staat het Segrave house. Ik weet niet precies of dit een nieuwbouwpand is, of het rijtjeshuis ernaast. 63 Park Avenue, een eerder postadres van Katy, kan heel goed een pension zijn geweest. 

Mei 1938 (2); een geloovige slikt alles

Er komt veel post binnen en daar is Pieter verguld mee. Zijn zoon schrijft hem zelfs een brief met wel 2960 woorden. Hij kan het gelukkig nog net zonder vergrootglas ontcijferen en 'waar een onverwacht woord te voorschijn kwam haalde ik de loupe er bij.' 

Helaas loopt de postbezorging spaak tussen Marseille en Spanje, waardoor de luchtpost er toch nog bijna twee weken over doet. De brief van Katy deed er ook extra lang over.

'Ik snap niet waar dat in zit. Met Holland kan ik in 7 dagen heen en weer correspondeeren, dus waarom zou Dublin er dan 8 dagen enkele reis over doen.'

Over klein schrift gesproken:

'De Casparus Meulman schilderij, met het Onze Vader ter grootte van een kwartje is nu onder Katy's hoede. Ik heb nog getracht het aan een Meulman-familie te verkoopen voor f 100,- maar ze hadden geen centen.' 

Als reclame van een lettergieterij heeft Pieter ook wel eens het Onze Vader gezien, zo groot (of klein) als een hoofddrukletter M. 'gewone druk, op een letterstaafje.' 

Naar aanleiding van bespiegelingen over sterrenkunde en metingen schrijft vader:

'Neen, beste kerel, met je opvatting over Ruimte kan ik het niet eens zijn. Wat jij er van maakt is wel een redelijk begrip om over een zich uitzettend heelal te kunnen philosopheeren, maar Ruimte is voor mij Ruimte, of er zich melkwegstelsels in bevinden of niet. Volgens jouw opvatting zou ik van een huis waarin ik eenige ongemeubileerde kamers heb kunnen zeggen dat mijn huis voor de deur van die kamers ophoudt. Nee, ouwe jongen, dát gaat niet. Maar zooals je zegt, een brief en een wetenschappelijke verhandeling zijn twee verschillende dingen. Gaan we dus over naar het onderwerp slijtage.'

Bij vader vergaat het net als bij zijn kinderen. Hij moet 14 escudo uitgeven voor twee nieuwe slopen. 'Dat was een rib uit m'n lijf. Een poosje geleden ging ik met mijn groote teen door het bovenlaken.' Wat prijzen van kleding betreft moet Frits rekening houden met tussen de 28 en 32 gulden voor een pak. 

Dan maar weer eens een mopje:

De nieuwe bestuursregeling waar Frits over schrijft, vindt Pieter ook erg interessant. Hij is benieuwd of er bij de verkiezingen met stembiljetten is gewerkt en hoe dat dan met de analfabeten ging. 

'Ik heb gelachen om Bobbie's voorgemeende bekendheid met z'n Portugeesche grootvader. Intusschen bedankt voor de welwillende opmerkingen te mijwaart wat het uiterlijk op dat kiekje betreft, maar jullie zult op 16 December a.s. wel merken dat ik er toch heusch niet jonger op geworden ben.'

Hij is ook blij dat 'prinses Elizabeth 'zoo'n mooi en lief kind is' en hoop dat ook snel zelf te mogen constateren. 

Tot zover de beantwoording van de brief uit Indië.

De brief van Katy is een stuk korter dan de bijna 300 woorden, dus is ook sneller beantwoord.

Vader dacht wel dat zijn dochter Dublin vies zou vinden. Ze is 8 dagen in Londen geweest, maar vermeldt niet wat ze daar zoal heeft gedaan. De consul was zo vriendelijk haar op te halen en de vorige secretaresse is er nog om Katy in te werken. 

'Ja, voor je uitspraak van het Engelsch ben ik nooit bang geweest, die is opvallend goed. En het is niet alleen of zoozeer de uitspraak, maar je hebt de juiste 'twang' - zal ik het maar noemen. Dat is 'n boel waard. En dat is iets dat je niet leeren kunt. Dat heb je of je hebt 't niet.'

Tot slot: Bak heeft gereageerd en Pieter laten weten nu even geen tijd te hebben voor het kruiswoordpuzzelgedoe wat hij ook wel wat eerder had kunnen melden. De keel gaat weer beter, maar 'ben verder de laatste acht dagen aan het leegloopen.' Vader denkt dat dit 'schoon schip maken' op z'n tijd vast ergens goed voor is, dus maakt zich geen zorgen. Brief gaat op de post.

Mogelijk is het genoemde boek een werk over of door Willem Hovy (1840-1915) die een overtuigd calvinist was. 

Mei 1938 (1) ; deze wandelende schoorsteen

Het is alweer de verjaardag van Esje als Pieter de typemachine onder zijn hoes vandaan haalt. Er is bijna een maand voorbij gegaan. 

'Ik ben n.l. al sedert eenige weken zeer miserabel. De goden hebben me n.l. bezocht met een verhooging van temperatuur, verlaging van de vitaliteit en een zeer gevoelige keelontsteking, die een week lang zoo ernstig was dat ik nagenoeg niet kon slikken. Met veel moeite kon ik heele kleine beetjes dunne soep verwerken die mijn buren zoo vriendelijk waren me naar boven te sturen. Maar elk hapje was een pijniging. Slikken doet nu nog wel zeer, maar het gaat toch al hoopjes beter. Kunnen jullie je voorstellen dat deze wandelende schoorsteen reeds in geen 14 dagen gewalmd heeft?'

Er is voor Els' verjaardag in de tussentijd wel een vliegbrief verstuurd. Pieter is benieuwd naar een verslag van de verjaardag.

'Terwijl we toch over schrijverij bezig zijn heb ik nog een nieuwtje te melden. Ik ontving een paar weken geleden een brief, waarin niets anders zat dan een briefkaart, gericht aan de redactie van de N.R.C. Ik snapte er niets van. Enfin, ik lees de briefkaart, die luidde:- "Ik geloof dat ik in jaren niet zoo heb gelachen als om het stukje '3,14159....Enz.' in het Zondagsblad van gisteren. Misschien vindt de schrijver het aardig dat te hooren." Ik snapte er nog maar steeds niets van, tot me eindelijk een licht opging. Ik had n.l. 'n maand of zes geleden een stukje gestuurd naar de N.R.C. en was de inhoud er van alweer geheel en al vergeten, zoodat toen de volgende dag een exemplaar van de krant arriveerde ik m'n eigen stukje kon lezen alsof het iets nieuws was.'

Ondertussen leest Pieter drie 'tamelijk fijn gedrukte' geleende boeken met de correspondentie van koningin Victoria van 1837 tot 1861. Hij leest hierin dingen die op school niet onderwezen zijn. Bijvoorbeeld 'dat Willem I van Nederland indertijd afstand van de regeering heeft gedaan omdat hij verliefd was geworden op een Roomsche gravin, waarmede hij na zijn troonsafstand ook een morganatisch huwelijk heeft aangegaan.'

Overigens ontvangt Pieter veel tijdschriften en kranten van deze kennissen 'zoodat ik wat het wereldgebeuren en het geestelijke leven in Nederland betreft, gelukkig au courent blijf.'

Helaas heeft Pieter van zijn vriend Bak, (die van de fotopersdienst waarschijnlijk) nog niets gehoord. 

'Ik kan jullie niet zeggen hoe ellendig ik dat nu vind. Het is vervloekt als een idee van mij tegenwoordig eens ongehinderd voortgang heeft. Het lastige is nu dat ik zonder antwoord niet weet wat te doen. Ik weet nu niet of hij al met de kranten over het idee heeft gecorrespondeerd of niet. Ik zal hem nu weer eens schrijven en proberen een antwoord los te branden. Ik schreef hem n.b. het eerst op 18 April.'

Katy heeft laten weten dat ze op 9 mei haar nieuwe betrekking is begonnen. Pieter wil vooral weten hoe haar reis erheen was en hoe het zit met haar bagage. Verder hoopt hij op een zindelijk kosthuis, want in zijn herinnering is die zindelijkheid bij de Ieren niet groot. Naar het adres, de werkuren, het type werk, of er meerdere Nederlanders zijn en meer van dat soort zaken, is vader ook benieuwd. 

'De handelsbetrekkingen tusschen Holland en Ierland lijken me niet bijster uitgebreid op het oogenblik. Rotterdam onderhoudt geloof ik een 14-daagse dienst met kleine bootjes, weinig lading en 1 1/2 passagier. Toen ik indertijd de rondtrip Dublin-Belfast maakte, haalden we het grooste gedeelte van de lading op de terugweg nog van de zuidkust van Engeland. Enfin, je weet dat ik overal belang in stel, dus wat je kwijt wil wezen schrijf je maar.' 

Tot slot nog een kort verslagje van ''n grand spectacle' voor de deur. 

'De bisschop van Oporto kwam n.l. de kabeljauwvloot zegenen voor zij naar het barre hooge Noorden zou uitvaren. Donderbussen en sirenengehuil deden me denken aan het heidensche gebruik om de booze geesten met lawaai te verjagen. Dat duurde uren lang. Het eenige aantrekkelijke was 's avonds het vuurwerk, dat ik van mijn verandah af kon genieten. Nu lieve kinders, tot de volgende keer, wanneer ik hoop antwoord van Bak te hebben. Mijn apostolische zegen en veel liefs, met knuffels voor de ukken.'

Over de klassieker Bart Nel van Johannes Melle, lees je hier meer.

* De troonsafstand van Willem I wordt inmiddels wel geassocieerd met de liefde voor een Belgische gravin, naast een wetswijziging die de koning niet aanstond (en het begin van de ministeriële verantwoordelijkheid zou betekenen).