December 1936 (9bis); wat een lamzak

Er moet natuurlijk wel (rijk) gerekend worden, dus bevochtigt Pieter het puntje van zijn potlood en gaat hij aan de slag.

Nadat Nascimento bij Pieter weg is gegaan, om half een 's nachts, heeft deze laatste een kopje thee voor zichzelf gezet en is hij tegen zichzelf gaan praten. Er is een antwoord van de vriend uit Madeira gekomen 'die het als een Paradijs beschrijft' en dus heeft Pieter veel om door te spreken (met zichzelf).

'1e Geest: - "Stommeling dat je bent! Die N. heeft makkelijk praten. Die steekt er geen geld in. Wat heeft die er bij te verliezen of jij die paar armzalige centen die je hebt er aan waagt? Je hebt nu toch zelf van een authoriteit als 'Shell' gehoord dat 't nix is. Wees jij nu verstandig en doe 't niet."

2e Geest: - " Ja, kijk eens, er is een oud-Hollandsch spreekwoord dar zegt: Wie niet waagt, wie niet wint! Wat kan je met die paar honderd gulden doen? Eventueel 6,47 1/2 rente per jaar kweken. Daar kom je niets verder mee. Weet je een andere zaak die je met zóó weinig kapitaal zou kunnen beginnen? Als je maar bij de pakken neer blijft zitten in de 'hoop' dat er wel eens iets gebeuren zal, nou, blijf dan maar zitten. N. weet waar ie 't over heeft, die kent het artikel en de markt. En dat 'Shell-Tex' niet liep omdat 'Flit' de markt reeds had en men óf 'Flit' óf 'n goedkooper inlandsch maaksel kocht, is begrijpelijk. Het nemen van verder informaties kost je in elk geval niets en Madeira kan altijd nog. Ik zou er als ik jou was nog eens goed over nadenken."

3e Geest: - De vorige sprekers hebben alle twee groot gelijk. Zal ik je nu eens zeggen P.D. hoe het verloop zal zijn? Er zijn drie mogelijkheden. No.1 dat je 't NIET doet. No.2 dat je 't WEL doeten dat 't niet gaat. No.3 dat je 't doet en dat 't gaat. Met jouw 'geluk' van de laatste jaren is het laatste het meest onwaarschijnlijke, maar je kan nooit weten. Wat zegt MEN in geval van No.1? Wat een lamzak! Die zit daar maar op hoop van zegen, maar hij is te beroerd om met energie iets aan te pakken. Ja, alles goed en wel, 't is den man niet meegeloopen in den laatsten tijd, maar m'n hemel je moet toch ééns weer opvoeren. Die vent doet nu al zoowat 'n jaar lang niets dat iets om 't lijf heeft. Nou kon 'ie wel niet veel beginnenn zonder 'n cent, maar nu hád ie toch iets en wás er een kans. Dat zegt men in het eerste geval. Nu No.2 Ja, nog al wiedes. Dat had ik 'm van te voren op 'n briefie kunnen geven. Dat is 'm nu zóó afgeraden - iederéén heeft 't 'm afgeraden. Als iemand willens en wetens stommiteiten uithaalt, moet ie ook zelf de last maar dragen. Van deze 'wisdom after the event' kan je ook reeds van te voren verzekerd zijn. En nu nog de laatste mogelijkheid. Gestel eens dat je erin slaagt beneden een bepaalde prijs te manufactureeren en je er met hard werken iets van zou maken, dan zegt MEN: - Wat heeft díe vent 'n 'schwein'! De gebraden duiven vliegen gewoon z'n mond in.' 

Pieter beschrijft dit allemaal zo uitgebreid aan zijn kinderen, want 'door zoo met jullie te praten of jullie er bij bent, help ik mezelf denken.' 

December 1936 (9); de fabrica "Dom Pedro"

De brief van Pieter begint nog op de laatste dagen van december '36, maar het gaat toch vooral om het nieuwe jaar, met nieuwe kansen. Pieter heeft weer plannen, al is hij niet echt hoopvol.

'Ik ga eerst maar eens met jullie praten, want voorloopig ben ik net als die illustratie van Shell Motor Spirit, jullie weet wel, die vent die twee kanten tegelijk uit kijkt. Bij mij is het echter niet omdat er zoo snel iets gebeurt, maar omdat ik niet [weet] wát er moet gaan gebeuren. In de laatste jaren is álles wat ik doe al verkeerd vóór ik er aan begin. De eene knol kan tegen de krib trappen en dan komt z'n voer 'm nog vriendelijk achterna huppelen, twrwijl ik er lief hinnekend op m'n teenen naar toe kom en dan holt 't nóg weg.'

Het vervolg, een lang relaas, laat ik Pieter zelf typen:

'Bij mijn verslag aan Nascimento vond deze alles heel natuurlijk. In Portugal had je nu eenmaal bij álles moeilijkheden. En dat de 'Shell" die dure rommel niet verkocht was ook erg verklaarbaar. Ik moest voortgaan met het nemen van informatie omtrent de chemicaliën, want een basis voor de olie hadden we nu. Dit was een goede 'negoçio' en daar moesten we werk van maken. Dit jaar op beschieden voet en volgend jaar met meer intensiteit.'

December 1936 (8 bis); ongepitte aardappelen

'EERSTE KERSTDAG - Vrede op Aarde In Menschen een Welbehagen' schrijft Pieter in het vervolg op zijn brief. Hij vervolgt:

'I don't think. Wat me in dezen tijd van strijd en critiek aangenaam aandeed was dat de bisschop van Manchester nog een goed woordje over had voor de pas afgetreden koning. Want met alles wat ie voor zijn land en volk heeft gedaan, staat er nu toch vlak naast. Zoolang je macht hebt en er wat van je te halen is, precies zóólang sta je in aanzien en is men zelfs bereid om alles door de vingers te zien. Maar zoodra je niets meer in de melk te brokkelen hebt dan is je werkelijke persoon vergeten en afgedaan.'

Dat de kerst voor Pieter anders is verlopen dan hij vooraf dacht schrijft hij hier: 

en vervolgens:

'De grootste (Jezus a/h kr.) in 't midden met het Eeuwige Licht er voor in den vorm van een ouderwetsch pitje in 'n drijvertje op een laagje olie in een glas water. Aan de koude behangsellooze wand 'n stoffige hangklok (Fransche Bazar model) 'n paar vergrootingen van familiepotretten en 'n door wijlen den hofmeester gemaakt plakkaat in een lijst van Londensche prentbriefkaarten en cigarettenplaatjes van vrouwelijke artisten en danseressen. Een der schoonzonen had een radio meegebracht, die ingeschakeld en zoo luid mogelijk werd gezet. Om dat te overstemmen zat iedereen zoo hard hij kon tegen den ander te brullen en in deze omgeving werd opgediend. Soep met heele koolbladeren en stronken die je op je bord moest klein snijden om ze te verwerken. Toen visch in allerlei soorten. Eerst in olijfolie gebakken stokvisch, daarna verst gekookte kabeljauwen het derde gerecht gebakken mootjes kabeljauw. Dus alle drie de vischgerechten 'bacaljau'. Daarna een met kaneel bestrooide vermicellie-pudding, met appelen, tangerinen, vijgen, gedroogde peren en drie soorten noten toe. Kleine broodjes inmiddels al libitum en wijn dito. Hoe lekkerder het smaakt hoe meer wijn men drinkt. Ik heb me beperkt tot 1 1/2 glas, maar van de twee groote 5-liter kruiken was aan het eind van den maaltijd niet veel meer over. Wijn hoort hier bij een maaltijd zooals bij ons aardappelen. Mijn buurman, die behalve de kokkin nog twee inwonende bedienden heeft, moet voor die drie personen ook geregeld op 3 liter wijn per dag rekenen.'

Omdat het lang duurt voordat iedereen aan tafel gaat, heeft Pieter best honger. Hij had een speech in elkaar gedraait die iedereen begreep en beantwoordde met 'een hoop gebrul van viva, viva!'

Als na de maaltijd de boel dreigt in te kakken, verzint Pieter een gezelschapspel en daarmee wordt het dan toch nog laat en gezellig. Op weg naar huis wordt er nog een zwager aangedaan, waar een glas port moet worden gedronken. 

'Bedoelde zwager woont in dezelfde armoedige buurt, ook in zijn eigen huis, waarvan ik een klein gemeubileerd kamertje heb gezien, waarin 'n piano (rammelkast) nette stoelen en tapijt. Twee verdiepingen hooger een pracht eetkamer;groot en goed verlicht , mooie tafel met kanten kleed en groot buffet vol kristal. Gewreven houten vloer (niet ingelegd). Of ze nu net aan de schoonmaak waren weet ik niet, maar er was geen stoel inh de eetkamer en geen looper op de trappen. We dronken dus staande ons glaasje port en was ik in één avond voor het eerst in twee Portugeesche woningen geweest.'

'Bij opoe de vorige programma's herhaald. Biefstuk in 'n omhulsel van eibeslag, gebakken visch en 'n prachtig stuk gebraden kalfsvleesch. Ongepitte aardappelen en ongesneden, ongestoofde groenten in een smakelooze hoop op een schaal. Aan jus doet men niet. Er staat een groote flesch olijfolie op tafel waarvan iedereen naar believen neemt. Na afloop heb ik ze bezig gehouden met luciferskunstjes, touwtjespuzzles en heeft de familie op mijn voorbeeld getracht zich op de maat van de muziek al schuifelend te verplaatsen, terwijl je telkens de voeten daarbij in tegengestelde richting naar binnen toe draait, in plaats van het gemakkelijke parallel in één richting. Ze hebben zich bij hun eigen zotte pogingen krom gelachen. Dus ik heb m'n kost verdiend een was toch blij om op die manier door de Kerstdagen heen te komen. Die heele familie woont hier in de buurt. Behalve mijn buurman (die toch andere huizen heeft) wonen ze allemaal in hun eigen huis, enkelen zijn zelfs rijk, maar manieren.......tida ada! Dat zal bij de upper ten natuurlijk wel anders zijn. Maar wat aardig is in deze groote familie: de zwagers gaan als broers met elkaar om, de onderlinge verhouding is belangstellend, lief, voorkomend en zorgzaam en die sfeer maakt goed wat er aan manieren en stofdoeken te kort komt.'

Tot slot klaagt Pieter over de post die of helemaal niet komt of met enkele brieven, weken uit elkaar gedateerd, tegelijk. 

Dat is het tijd om te stoppen met:

'A happy 1937 en veel liefs, ook voor de ukken.'

 

 

December 1936 (8); lollig!

Het feit dat Pieter schrijft op de kortste dag van het jaar, is voor hem aanleiding om naast alle kinderen ook de eerste mensen op aarde te memoreren. Zij moeten toch een angst gehad hebben om de zon te zien verdwijnen, niet wetende of die wel terug zou keren.

'vooral omdat men ook juist toen 's nachts de grootste verschrikkingen beleefde van brontesauri, inguanoden en andere sauriërs. Men heeft onlangs aan aschresten voor een nieuw gevonden hol kunnen bewijzen hoe onze voorouder-holbewoners 's nachts een cirkel vuur voor hun holen onderhielden om de groot-gebekte, scherp-getande reuzen van den oertijd op een respectabele afstand te houden. Brr, wat 'n tijd om in geleefd te hebben.

En morgen schijnt de zon al weer 'n iétsje langer en 'n iétsje warmer en wordt de hoop in 't hart ook weer 'n iétje grooter, met Madeira en nieuwe plannen en pogingen in 't vooruitzicht. 'n Prachtuitvinding die HOOP. Zonder die doos van Pandora zou menigeen het bijltje er bij neer leggen. Over 'n dag of acht ben ik ook door de miserabele dagen van Xmas en Nieuw Jaar en wordt het Anne Domini 1937 met nieuwe moed begonnen. (Anne Lucis 5937; maar daar mankeeren nog wel eenige honderden van duizenden van jaren aan.)'

Gelukkig blijven de dagen mooi en zonnig, al is het in huis flink koud en moet om half 6 de lamp aan. Dat had een half uurtje later gekund als er geen berg aan de overkant van de rivier zou liggen. Pieter heeft zich zo voor kerst vermaakt met winkels kijken. De 'neon-licht-reclame' begint in te burgeren, als kleine 'Picadilly-imitaties'. Veel etalages hebben kerststallen. 

'Een in verhouding véél te groote Jezusie, in een voor de omgeving veel te groote krib, in een heele nette stal, gemeubileerd met koetjes en kalfjes, zoomede schaapies en ander gedierte, dat "glotzaügig" naar de krib staat te kijken waar geen voer in is. Om de krib, meer of minder bouwvallig geinstaleerd, de Wijzen uit het Oosten. Eén kwam er zelfs uit het Oosten met een Westersche Romeinsche helm op. Maria is natuurlijk vlak bij de krib, maar van die arme Jozef zie je niets, óf hij wordt ergens op de achtergrond geplaatst. Wat goed beschouwd ook juist is, want wat had de goede man ook eigenlijk met het heele geval te maken? Het 'kindeke" dat in de eerste week van zijn geboorte al grooter is dan de menschen die er om heen knielen, heeft een mooi geborduurd of met goud bestikt hempie aan en in rijkheid en kleur van kleeding is er tusschen de Wijzen en de herders weinig of geen verschil. Dit is nu echt 'poppenkast'.'

Pieter vergaapt zich ook aan een dameshoedenwinkel, waar op een bodem van prachtig gekleurde veren 'leuke, vlugge, zwarte kiepies' van vilt in de etalge liggen. Op een paar steunen staan een aantal van deze hoedjes om te laten zien op welke manier ze 'opgemaakt' kunnen worden, met die veren erin gestoken, 'sommigen horizontaal, dwars door de bol, anderen rechtop van achteren of liggend en 'n beetje overhangend op den rand, enz. enz. Lollig!'

'EN....ze weten ze te dragen! Sommige van die bliksems loopen met het koketste ding op hun hoofd en met 'n gezicht of ze naar de kerk gaan. De eeuwige Eva is overal hetzelfde.'

Dan nog even over die toevalligheden ('coincidences') waar Pieter eerder over schreef. In de Kern leest hij over Elizabeth Browning en een paar dagen later komt hij haar weer tegen in een Portugese almanak.* En zo vlak na het aftreden van Edward VIII leest Pieter in een Braziliaans tijdschrift over koning Karel van Roemenië die afstand doet van zijn troon uit liefde voor een Joodse actrice: madame Lupescu.** 'Nu was dat wel een veel lager bij de grondsch geval, maar de gevallen van dergelijke abducties zijn toch zeldzaam.' 

Hoe Pieter zijn kerstdagen in '36 doorbrengt, zien we snel. 

* Elizabeth Browning (1806-1861) was in de Victoriaanse tijd een bewonderd dichteres, feministe en vertaler van Griekse teksten. Lees hier meer over deze bijzondere vrouw (je kunt ook de Nederlandse wikipediapagina opzoeken).

** Over Magdalena Lupesco (1899-1977) en Carol II van Roemenië, lees je hier meer. 

December 1936 (7bis); toen ik nog jong was

‘Die koude bergwinden’ die niet waaien op het moment dat Pieter dit schrijft, brengen altijd weer herinneringen boven. 

‘Ja, dat is uit den tijd “Toen ik nog jong was.” En op 2 Dec. Zei mijn kalenderblaadje: ‘Een rimpel is een streep door de rekening der schoonheid”. Als dát zoo is, dan is er bij mij van de hele ‘rekening’ niets meer te zien. The laughs of to-day are the wrinkles of to-morrow. Enfin, als je nog maar met een dappere grijnslach je kist ingaat, dan is all well that ends well. Volgens de familie-overlevering zong m’n grootmoeder in haar laatste ogenblikken Psalm 121 - en die had in haar heel leven nooit een berg gezien. 

Overmits we echter nog eenige jaren voor den boeg denken te hebben zal ik met dezen brief zowat precies op tijd bij Katy aankomen met mijn wensen voor een gelukkiger ’37 dan ’36 was. Dus lieve kind, minder pijntjes in het volgende jaar, minder ‘bestuur’ en ’n goeie baan.’

Helaas is er wat een goeie baan betreft voor Nascimento slecht nieuws gekomen. Hij had plannen om in februari te gaan trouwen, hoopte op een salarisverhoging en ging ervan uit dat Pieter bij hem in de buurt zou wonen of zelfs inwonend zou zijn. Maar het mag niet zo zijn. 

‘De baas die het agentuur voor het Noorden had van de Good Year banden is doordat de hoofdagenten Lissabon door de Company zijn veranderd, die agentuur kwijt geraakt. De andere, min of meer verwaarloosde agenturen leveren niet genoeg op, met het gevolg dat N. direct 200 Esc. per maand vermindering moest aanvaarden, met opzegging tegen het einde van Februari. Dus niet trouwen, geen baan en ik weg. Het arme kereltje zit er erg over in. Hij zorgt voor zijn moeder en eenige zuster met kinderen plus de kinderen daarvan en ’n ongelukkige broer. Elf jaar in die baan geweest en nu in twee maanden op straat. Damned hard lines.’

Pieter haalt ‘the law of coincidence’ aan, ‘waar Edgar Wallace nog al eens mee schermde.

‘Nou, daarvan had ik onlangs weer eens een bijzonder aardig staaltje. ’n Jaar of 25 geleden heb ik eens in Johannesburg een toneelstuk gezien, getiteld: Dr. Jekyll and Mr. Hyde. Dat was n.l. een en dezelfde persoon, die overdag een geliefd dokter was en ’s nachts veranderde in boef en roover. In ’n brief die ik toen net aan ’t schrijven was, schiet me dat stuk te binnen en verwees ik naar de moraal van dat stuk. So far so good. Drie dagen later kom ik bij m’n kapper en daar loopt het gesprek over films. Laat nu een daar aanwezige klant vragen of ik wel eens gezien had “Dr. Jekyll and Mr Hyde”! Dat is toch wel weer een sterk staaltje.' 

Er is nog ruimte in de brief voor een taalkwestie:

‘En wat ze hier an niet uithalen met ’t werkw. FAZER (maken of doen) daar kom je heelemaal mee in Moerenberg. Als je zeggen wilt: ik ben jarig, dan wordt dat vertaald met: fase Anes (ik maak jaren).'

En tot slot nog een staaltje van mogelijke begripsverwarring, gebaseerd op 'gelijkluidendheid van woorden': 

'Als je hier in de krant een kopregel ziet: FALICEMENTOS, dan zou je denken dat je een opsomming kreeg van firma’s die over den kop zijn gegaan. Mis. Dat is hier een lijstje van overledenen. Niet kwaad, want failliet ben je dan zeker en voor goed.’

Met de wens op een ‘het verder z.g.n. ‘zalige’ uiteinde’ en een goed begin van het Nieuwe Jaar, eindigt Pieter zijn brief, maar het is niet de laatste van het jaar.

December 1936 (7); schuw benieuwd

We gaan in dit blog (helaas) een nieuwe fase in. Er zijn geen brieven van Els en Frits meer, tot in 1940, vanuit Pontianak. Het is, zoals Katy ook al schreef, niet zo gek dat er in deze aanomende periode geen brieven komen, omdat Pa en Ma in aantocht zijn en gelukkig zijn daar wel foto's van die ik zal delen. Maar wat er zoal gebeurt aan die andere kant van de wereldbol, zullen we waarschijnlijk moeten opmaken uit de doorslagen van de brieven van Pieter, waar ik nog wel een stapeltje van heb. Om te beginnen op 17 december. 

De kerst komt eraan en dat is in Porto goed te merken. Natal doet de familie misschien denken aan die provincie in Zuid-Afrika,

 'maar daar bestaat op het oogenblik geen ander Portugeesch verband meer tusschen dan dat, als ik me tenminste niet vergis, Natal zoo gedoopt is door Vaco da Gama omdat hij daar tegen kersttijd landde. En daarmee is meteen de aap uit de mouw. Men bereidt zich hier voor op het aanstaande kerstfeest. De kranten staan vol advertenties over de nuttelooze dingen dien men elkaar kan geven, met hier en daar een nuttig voorwerp er tusschen in. Xmas, heeft een cynicus gezegd, is a time for buying things you cannot afford for people who don't want them. Maar intusschen is het toch maar een verbazend aardig feest, net als 't Hollandsche St. Niklaas. Elke winkel-etalage maakt reclame voor 'Natal'. 'n Artikel waar men hier veel en heel mooi werk van maakt, is dat van gewatteerde dekens of met dons gevuld, in elk geval zijn 't prachtstukken. De minste kost dan ook al 300 Escudos. En 't is hier een bruikbaar artikel! Ik vul tenminste m'n niet-gewatteerde gordijnen tegenwoordig aan met m'n winterjas 's nachts.'

Pieter houdt het vol, omdat hij zich in de nabije toekomst snel meent te verplaatsen naar Madeira. Hij heeft inmiddels het adres van zijn kennis ontvangen en direkt een brief verzonden. 

'Ik ben schuw benieuwd naar het antwoord dat ik krijg.'

Heel gemakkelijk zal het nog niet gaan, want vanuit Oporto vertrekken er geen vrachtboten naar Madeira, alleen kleine kustvaartuigen en daar kan geen inboedel bij. Dat betekent dat Pieter met de trein naar Lissabon zou moeten reizen en zijn spullen als 'vrachtgoed' moet laten versturen en dat kost een lieve duit, naast nog een overnachting in de hoofdstad ook. 

'Enfin, komt die tijd, komt die zorg. Als ik hier maar vandaan kom.'

Wat het nieuws vanuit Portugal betreft, is er niet veel om over te spreken. 

'Als je hier de kranten zoo dag voor dag volgt, dan behoort er ongeveer geen enkele "Marxist" meer in leven te zijn en heeft men hem zoowat alle krijgs- en levensmiddelen voorraden, plus tanks, etc. afgenomen. Ze weten elke dag precies hoeveel dooden en zelfs hoeveel gewonden de "rooden" hebben, maar van verliezen of tegenslagen der "nationalistas" staat geen woord. Aan zoo'n berichtgeving hecht op 't laatst de eenvoudigste ziel hier geen waarde.' 

Maar over het wereldnieuws is nog wel het nodige te schrijven:

'Wat een emoties brachten de kranten deze week! De koning afgetreeden, K.L.M. vliegtuig verongelukt met veel dooden, M.A.G. v.d. Leeuw (broer van Kees jullie wel bekend) met z'n vliegtuig in de Waalhaven vergaan, Pirandello dood enz. enz. * Van die speech van den koning, zoo haspelend als ik die in het Portugeesch kon volgen, kreeg ik een draaiing in m'n maag. Wat een drama! En nu is het nog de grootste vraag of die geestige vrouw, die zich gegeven heeft aan een man gehuld in purper, met 'n koningskroon én 'n keizerskroon, zonder de praal en de romantiek daarvan geboeid zal blijven door een min of meer prozaisch hertog van Wallis. (Wallis is good by the way!) In het andere geval, wat een vracht op een paar tengere schouders om een man al de glorie en de macht en het aanzien van den grootsten koning-keizer der wereld die hij aan haar voeten heeft gelegd, te vergoeden. In gewone alledaagsche levens komt het ook voor dat men zich ter wille van de vrouw zijner keuze van alles en iedereen vervreemdt, maar dít is toch wel héél enorm! En als nu het verleidelijke van het clandistiene er niet meer is, en de honger naar dat wat je niet hebt is verzaadigd........? Ik hoop van harte dat ze het geen van beiden zullen berouwen.'

* Marius Adrianus Gabriël (Dick) van der Leeuw, was een vennoot van Van Nelle. Hij was een vervend vlieger, maar verongelukte op 3 december toch zijn vliegtuig in dichte mist neerstortte bij de Waalhaven. Hij staat op de fotobovenaan links. Kees, zoals Pieter schrijft, is waarschijnlijk Koos, de theosoof. Hier wat meer informatie over Dick's levensloop en carrière. 

December 1936 (6); typische he

En dan is de heuse dochter (dus niet de schoon-) weer 'aan zet'. En dit is ook duidelijk een antwoord op de brieven van Pieter die wij al 'gelezen' hebben. Katy is blij dat de verjaardagsbrieven op tijd zijn aangekomen en dat Pieter het Nieuwe Testament zo goed kan volgen en de bijbelkennis van vader goed van pas komt. 'Wat zal je bekaf geweest van dat geloop met die man zonder kleeren [Nascimento]. Enfin hij had, in den naam, niet veel aan, dus zal er wel niet veel last van hebben van 's kleeren gewicht.' 

De uitslag bij de nek vindt Katy maar een vreemd verschijnsel, 'en toch een bewijs dat je voeding niet in orde is. Misschien is die levertraan niet van de beste kwaliteit en dat daar juist die uitslag van komt, van dat vette gedoe.' Misschien is het beter als Pieter het een tijdje niet slikt. En dan die lekke kruik. 

Er worden in Den Haag veel tribunes opgebouwd voor het aanstaande huwelijksfeest. 'Ik hoop niet dat daar ongelukken bij gebeuren. Er ontstaat meestal een paniek die alles veel erger maakt.' Katy weet dan waarschijnlijk nog niet dat ze zelf op een van die tribunes zal zitten als Juliana trouwt met Bernhard.

De dochter vindt het fijn dat Pieter een paar meevallers heeft gehad en vraagt zich af hoe duur de reis naar Madeira zal worden. Ze heeft geen idee. 

Uit Amsterdam is verder niet veel nieuws te melden. Katy gaat op Eerste Kerstdag naar PaMa gaan om afscheid te nemen. 'Ik geloof dat ma erg tegen de reis opziet!' 

Dan het recept coor Flit. Er moet eigenlijk salicyl methyl in, maar als Pieter dat niet krijgen kan, dan is dat niet zo erg. De hoofdbestanddelen zijn petroleum en insectenpoeder. 

In het donkere en druilerige weer zullen Juliana en Bernhard tekenen en gaan de vlaggen uit, en dat terwijl er bij Winsor of Hannover droefenis heerst.

'Het is een drama geweest van je grootste caliber, een zielsconflict, een gegeven, een Goethe, Schiller of Shakespeare waardig. Hoe het ook zij en waarin die man Ed VIII gefaald heeft, zijn afscheid is waardig geweest. Ik was er beroerd van om 5 uur ging ik naar huis. Ze zijn naar Polen pas de volgende dag gegaan. Ze hebben alles en iedereen voor de gek gehouden. Ze zijn in de auto gestapt weggereden maar naar de garage. Daar hebben ze een poosje gezeten en teruggelopen naar het paleis. Het is wel een origineel stel. 

Een baan heb ik nog niet. Het mag nu wel eens opschieten. Ik solliciteerde naar Indie ook bij een heer. Ik doe zooiets toch niet, maar ik moet het toch probeeren. Dublin is niets geworden. Maar zij die gelooven, haasten niet. Ik ben heel rustig, zit natuurlijk niet stil maar maak me er toch ook niet druk over. 

Uit Indië sinds langen tijd niets gehoord. Pa en Ma moeten natuurlijk eerst aankomen willen we wat ontvangen.

Dearie ik eindig, ik val om v.d. slaap. Ik was vanmorgen om 6 uur op vanwege een controle op de melkboeren in huis hedenmorgen.'

Maar de brief is nog niet af. In de kantlijn volgt nog:

'Ik lees net het volgende in een astrologisch blaadje: Menschen die geboren zijn tusschen 1 - 5 Dec moeten dubbel voorzichtig zijn bij reis. Geen verplichtingen op zich nemen door zakelijk iets te teekenen of er ontstaat ongenoegen. De hindernissen van deze maand komen misschien 3- 5 Jan naar voren door een teleurstelling, de sterkte uitwerking ligt 12 - 31. U kunt ook met de wet in conflict komen. Een persoon omstreeks 10 Dec geboren kan u misschien helpen. Dit geldt alleen voor Januari '37. Dè. Typissch he.'

En dan is er ook nog, ondersteboven, op het eerst vel geschreven:

'Ik zie iedereen zoo'n hooge positie maar neerleggen, in ieder geval eerlijk om zoo te handelen al is het niet krachtig. Voorlopig heeft die man genoeg te verwerken. Er lag een ontzettende lijdenstrek op zijn gezicht. Erg jammer dat het lot zoo geslecht heeft. Weet je nog wel dat ik nog van dat afgevallen kruis vertelde. Typisch toch he!' Nu de, liefie tot volgende week, veel poenen v.d. Teetjest.'

 

December 1936 (5); just thoughts

In 'mijn' archief zit een handgeschreven brief van Pieter van 16 december, met als kop 'Just Thoughts'. Ik denk niet dat hij deze heeft doorgestuurd. Het is eerder een soort dagboekblad met aan de achterzijde een lang citaat van Kipling uit The Enemies to each other gepubliceerd in Debits and credits.

'Mijn kalenderblaadje van gisteren zegt: "Die valsche hoop verliest, wint veel." Dat is zoo, al kóst het ook veel. En wat heb ik nu gedaan? En hoe is 't werkelijk? Was mijn hoop valsch? En ga ik die nu weer verlevendigen? Ik leef sedert vele maanden in een doolhof.

Mijn verstand dwaalt door de wir-war van paden en lanen van het hart, maar kan geen uitweg vinden. Niets klopt. Ik zou o zoo graag willen geloven, stuitte ik niet telkens en telkens tegen de harde muren der feiten. 

En overal en met alles is ze bij me. Haar portret hangt aan de muur; het sierlijke beest op mijn tafel verzinnebeeld de eerste zes maanden van jong geluk; mijn kopje thee iedere morgen komt van haàr; van mijn kranten dwalen mijn gedachten voortdurend naar "94", waar ze vandaan komen; haàr horloge tikt den tijd weg die ik haar mis; het laatste beeld, iederen nacht dat ik den slaap tracht te pakken, is van haar; en zoodra ik 's morgens mijn oogen open doe is de eerste vraag: Wat zou Koekie nu doen? 

Herleefde hoop! En zal 't wéér voor niets wezen? God 'strafe' me for a silly fool if it is! Ik zit dit te pennen om te trachten van m'n gedachten af te komen, zooals men een wijsje hard-op zingt om de deun uit 't hoofd te bannen.'

Koekie is mij nog steeds een raadsel. Ik weet vrijwel zeker dat de bijnaam komt van de achternaam Koek. Jacomijntje Koek Gerritsdr was tot de scheiding in 1931 de vrouw van George Chambers, de vriend van Pieter. Uit brieven maak ik op dat zij samen een zoon hadden. De "94" van hierboven slaat op het huisnummer van wat Pieter nog steeds 'het gezin' noemt op de Essenburgersingel. Met dit 'gezin' gaan Katy en Pieter ook op vakantie naar Engeland in de zomer van 1936. Bleef het echtpaar bij elkaar vanwege hun zoon? Of is het misschien een inwonende zus waar Pieter zijn hart aan heeft verpand, of toch een dochter (het echtpaar trouwde in 1919)? Jacomijntje hertrouwt in 1937 met een tandarts (Albert Jappe Alberts) en zal op 93-jarige leeftijd in Croydon overlijden. Hier extra informatie over het verdere leven van...Koekie?

 

December 1936 (4 bis); oord des verdriets

De zon schijnt volop, maar toch is het koud in Porto. Er waait een frisse wind vanuit de bergen die dik besneeuwd zijn. 'Een beetje zuid-oostelijk hier vandaan hebben we de Estrella die 2000 meter hoog is en dichter in de buurt Oostelijk en Noordelijk zijn reeksen van 1000 tot 1400 meter.' Pieter probeert zo warm mogelijk te blijven in zijn gebreide pullover en gevoerde sloffen. 

Hij is weer in zijn nopjes met een stel nieuwe kranten 'zoomede 3 pakken foto's uit Afrika en een boekje uit Holland terug.' De kranten worden uitgespeld. 

'Zoo zag ik dat Dr. Kramer, jullie ook bekend van de Bergweg (Ziekenhuis) zijn 25-jarig jubileum heeft gevierd; dat de consul-generaal van Denemarken , de eenige man die in Rotterdam altijd met een hooge hoed liep, ter ziele is en dat Mevr. Jo van Ammers-Kruller er vriendelijk maar flink van langs krijgt over haar boek 'De Sans-culotten'.* Je moet in Holland toch al héél wat presteeren wil je gaaf onder de handen der heeren critici uitkomen. Verder zit ik te smullen van 'De Kern', die weer heel wat lezenswaardigs biedt.'

Telkens als de postbode naar boven komt, zit Pieter in angst. Hij is bang voor nog meer afwijzingen - heeft er al zeven binnen. Maar ziedaar:

'Twee aangeteekende brieven tegelijk. Geen pakjes terug. Dat belooft wat! Gauw kijken. Eerste brief van de Essenburgersingel 94 opengereten. Daaruit vielen achttien gulden in m'n schoot voor een verkocht filmapparaat dat ik nog bij de familie Chambers achter had gelaten. Hoera! Toen de tweede brief. Daar viel ik bijna van om. Die Amsterdamsche vriend van me, stuurde al vast f 100,- op afrekening, had nog f 20,- in petto en had nog 26 platen over van de 42 steendrukken van het jaar 1856 die ik hem gestuurd had om een loterijtje van te maken. Een brief van Prins Frederik (broer van Willem III) aan de firma van Kempen die ik bewaard had, heeft f 15,- opgebracht.** Hij is nu bezig om de rest van de hand te doen, zoodat ik in totaal nog wel op 'n tweede honderd gulden zal kunnen rekenen. Op die manier brengen die 42 onnoozele prentjes ongeveer net zoveel op als mijn helele ameublement, radio en alles incluis! Hiep, hiep, hiep..........HOERA!

    EN P/D GAAT ZOO GAUW MOGELIJK NAAR MADEIRA!

Ik zit nu nog te wachten op het adres van die vrind van me die daar moet wonen. Dat moet uit Londen komen en verwacht ik in den loop van de volgende week. Dan als de blixem naar madeira schrijven. Daar gaat dus ook 'n dag of 14 overheen. Dan hebben we al gebin Januari. In dien tusschentijd hoop ik dan antwoord te hebben van de twee grootere dingen die ik nog wachtende ben en kan dan met een gerust hart dit oord des verdriets vaarwel zeggen. Altijd in de veronderstelling dat ik daar net zoo goedkoop kan bolwerken als hier. 

Ik kijk de wereld al met heel andere oogen aan. Dan krijg ik weer het geduvel hier van opbreken, inpakken, meubvelen verkoopen, enz. Maar MET liefde! Ik heb nog een paar ideeën in petto en zal me er daar wel weer doorheen slaan. Ik ga om m'n schade in te halen minstens 2700 piksplinternieuwe kennissen maken en als ik dan aan elk 'n halve Escudo in de maand kan verdienen dan ben ik 't heertje.'

De man die dacht nooit meer in Afrika te zullen komen, maakt nu dus toch plannen om daar van de zon te gaan genieten, 'al is het dan ten Noorden en niet ten Zuiden van de evenaar.'

* Menno Ter Braak had eenduidelijke mening over de boeken van Jo van Ammers-Küller. Lees hier welke.

** Van Kempen en Zonen was een zilverfabriek in Voorschoten. Hier een beetje extra informatie

December 1936 (4); een wandelende blauwe knoop

Het geloof houdt Pieter vaak bezig. Nu leest hij in de krant over een viering in een kerk in de buurt van Lissabon. Priesters, schoolkinderen, ouders, vrienden en belangstellenden waren in de kerk verzameld, toen de binten precies in het midden het begaven, ' waardoor de heele vergadering, tot zelfs door de vloer van de benedenverdieping, in den kelder terechtkwam.' Het ongeluk kost 50 doden en 160, soms zwaar, gewonden 'waavan er ook nog wel veel zullen sterven.'

'Dat is nu zoo'n staaltje, alleen minder erg, als waar ik een paar dagen geleden nog weer eens voor de zooveelste maal tegen in opstand kwam. Ik las n.l. in mijn Portugeesche N. Testament weer het verhaal hoe God, om zijn eigen pas geboren zoon te redden, ALLE KINDEREN van twee jaar en jonger in het stadje Bethlehem laat uitmoorden. In dat heele hoofdstuk vertelt God om 'n haverklap in droomen aan iedereen wat hij te doen heeft, maar 't is geen oogenblik in z'n hoofd opgekomen om de Wijzen uit het Oosten van te voren in een droom instructies te geven om niet naar Herodus te gaan. Dat was toch een kleine moeite geweest en had heel wat moeders heel wat verdriet bespaard. 

Edoch, laat ik me 1936 jaar na de gebeurtenis niet meer kwaad maken. De geloovingen hebben voor al die raadselen pracht pleistertjes. Dat zijn dan óf de 'verborgenheden' Gods, óf alles wat er aan onrechtvaardigheid en beroerdigheid gebeurt, geschiedt met Gods 'toelating'. Jawel.'

Er is nog een koning die in het hoofd van Pieter rondspookt:

De verjaardag op 5 december is niet noemenswaardig. Pieter heeft geen trek in viering. Hij heeft Nascimento verzocht niet langs te komen. 'Dat was een Karthuisres- of Trappisten-verjaardag. Niemand gezien of gesproken.'

Het divertiment bestaat uit een bioscoopbezoekje waar Pieter naar Shirley Temple gaat kijken in 'O Angel de Farel.'''n Allemachtig aardig kind.'Ik heb geen idee welke film met deze kinderster hier wordt bedoeld. 

De voorstelling begint in ieder geval om 9 uur en het gehele programma eindigt om middernacht. Er zijn geen tekenfilms vooraf, maar er worden twee lange film vertoont plus ''n scenery van Portugal of 'n Fox wereldnieuws.'

Voordat Pieter om 1 uur thuis is, trakteert hij zichzelf op een kopje koffie 

'terwijl ik naar een spel bijart kon kijken [...] zonder borreltje of zelfs maar een glaasje wijn. Een wandelende blauwe knoop.O ja, 'n zakje zuurtjes heb ik gekocht voor 1 Escudo om wat te knabbelen te hebben in de bios, want daar mag men niet rooken. Daar knabbel ik nu nóg van. Eerstdaags krijgen jullie bericht dat ik heelemáeal kinds ben geworden.' 

Dat roken mag trouwens niet meer in de tram, in de winter, als de ramen niet open staan. In de zomer is het geen probleem. Dat je 't maar weet.

December 1936 (3); zoo'n smeerpijpen land

Ze is inmiddels 32 jaar en werkt naar alle waarschijnlijkheid voor Het Nieuwe Huis in Amsterdam. Ze woont er om de hoek, in de Gerard Terborgstraat 16-1. Ik heb het over Katy. Zij schrijft net als haar vader, broer en schoonzus op 10 December. 

'Dear Dadiens,

Algemeene brief van 26 Nov. ontvangen plus privébladzijde. [Naast de algemene nieuwtjes werden er dus ook privézaken uitgewisseld. Ik denk dat Pieter die met de hand schreef, want ik heb er geen doorslagen van.] Baaie dankie hoor.Die pijn in nek en schouder is rotten. Het zal wel een spier of zenuw zijn. Heb je een plak watten om erop te leggen? Ik kan me begrijpen dat je tegen een dokter opziet in zoo'n smeerpijpen land. Ja wat dat aangaat is Holland wel enorm, net als je reeds schreef. Met zoo'n W.C. beweging ook. Stel je voor; hier is zooiets meteen klaar en dan ook goed, hoewel je alles zelf moet controleeren. Heel wijs dat je eerst ging kijken, vóeor je het papiertje teekende. Heb je al meer nieuws over madeira? Zijn er nog resultaten van voorstellen of zoo? Je vraagt zo naar Mevr. André de la Porte. Die woont sinds 1 Oct. niet meer in het Huis. Nu om je de waarheid te zeggen ben ik er niets rouwig om. Ze klept zoo verschrikkelijk en doet je veel kwaad zonder dat ze het weet. Ze weet niet dat ze alles van iedereen aan een ander vertelt en dat is een beroerde eigenschap waar je natuurlijk pas later achter komt. 

Leiden is niets geworden, dat schreef ik je al, gewoon een vertapte dienstbode. Nu ben ik bezig met iets in Dublin. Weet niet of dat wat worden zal. Het is bij den consul kantoorwerk en recipieeren. In ieder geval zal er nog wel wat komen ik heb nog even den tijd. Gaat er niets, dan ga ik maar naar Afrika en moet tante Nel maar zoo lang voorschieten, hoe erg ik dat ook vinden zou. Ze vroeg me of ik er geen lust in had, dan in de teaching-line. Daar denk ik in geen geval over, want het is niets voor mij voor een klas met kinderen. Ik schreef haar dat ik geen geld had, dat ik niets voor de teaching line voelde en dat ik hoote dat er voor 1 Mei wat kwam. Met dat "mocht mij iets overkomen" bedoel ik een ongeluk. Je kunt nooit weten n'est-ce pas. Zoiekteverschijnselen heb ik niet, alleen au moment erg in mijn lendenen. Waarschijnlijk kou gevat. Maar dat zal wel overgaan.

Je vraagt om het adres van Adolf. Ja, liefje, ik vind het erg vervelend om je het te schrijven, maar dat kan ik je niet sturen. Ik wil voorkomen dat je de brief ongeopend terug krijgt. Want dat zouy gebeuren. Kijk eens liefje, Het is zoo erg moeilijk om je het uit te leggen, zoals nu met Koekie ook. Ik heb je brieven nog eens over gelezen en Coockie's brieven ook. En ze zijn van beide kanten verdrietig erg zelfs. Maar het is naar om te zeggen, maar het is de waarheid, je verwijt altijd alles en alles aan een ander dearie en je zoekt het nooit bij jezelf. Zooals nu je toestand is ook. Als één het ellendig vindt dan ben ik het wel. Maar als ik dan naga hoe roekeloos je eigenlijk in je leven bent geweest, dat leven dat jou ongelooflijk veel kansen geboden heeft, dan moet het resultaat in jezelf liggen. Deze breuk met Coockie ook, wat een verwijten liefje, je stapelt ze maar op. Je schrijft ook dat je op haar bent gaan steunen, dat kan een mens natuurlijk maar tot zekere hoogte doen, maar zlef eens aanpakken werkelijk met rede/zin, heb je niet gedaan. Je hebt niet stil gezeten, maar je energie zoo verkruimeld, en nu wil je Adolf schrijven, omdat je nog een appeltje met hem te schillen hebt, omdat je hem deze toestand, met hem, verwijt, omdat je beroerd alleen zit en omdat je denkt dat het nog helpen zal. Maar liefje, de kruik gaat zoolang te water tot hij breekt. De menschen willen niet eeuwig en altijd verwijten hooren, vooral als degeen, die het doet zelf zoo bloot staat aan verwijten. Geloof me liefje dat ik dit allemaal aan je schrijf, omdat ik het zoo oprecht met je meen. Ik schiet er niets mee op of ik er doekjes om wind. Je moet heusch in jezelf afdalen en gebruik je tijd niet meer om menschen verwijten te zenden. Je hebt Coockie gewoon kapot gemaak. Ik kan het me heusch begrijpen want je hebt met mij jaren geleden precies hetzelfde gedaan, de ergste beschuldigingen zet je kalm op papier en dat kan heusch niet liefje. Ik ben er nu overheen, ik heb jaren nodig gehad om het te verwerken en te ontleden, nu ben ik er wel en toch houd ik van je omdat je mijn vader bent. Ik voel ook heel goed hoe je die laatste maanden doorworsteld hebt en ik vind het ellendig afschuwelijk voor jou en voor Coockie beide. Ik krijg jullie beider brieven en het is drievig liefje. We gaan nu naar de zonnewende toe. Dit zijn de diepste treurigste dagen wat het licht betreft. Het is haast niet te zien maar toch is het er. Mijn diepste wenschen zijn: het licht weer in volle sterkte voor je te zien schijnen. Dat si mijn kerstwensch. Dag deari Vele poenen van de Teetjest.'

Ik heb de brief helemaal overgetypt. Hij is erg privé, maar geeft zo'n goed inzicht in de verhouding tussen vader en dochter (en zoon in London), dat ik meen dat hij er toch bij hoort. We weten als familie dat Katy inderdaad naar Dublin zal gaan, maar dat is pas in 1938. Ze zal er zeker 10 jaar blijven (werken). Maar dat is in dit geval nog 'toekomende geschiedenis'. 

December 1936 (2); prijzingen en vermaningen

Els begint haar brief met wat ze noemt  een 'zijpaadje'. Het gaat over de keukenmeid die samen met het hele gezin op zaterdag op weg gaat voor de sinterklaasviering. Maar voor die meid is dit haar laatste uitje in dit gezelschap. Ze heeft namelijk ontslag genomen en Els is daar niet blij om. 

'Heb je je uitgesloofd om iemand van alles bij te brengen ook met het oog op Pa en Ma en nu vraagt ze ontslag. Sinds 2 dagen hebben we een andere volslagen leek is ze niet, maar daar is geloof ik alles mee gezegd, doch gewillig.'

De ontvanst van Van Zanen was allerhartelijkst, Els vindt het ontzettend aardige lui. Er worden nog snel wat sinterklaasinkopen gedaan en dan kan het feest beginnen. 

'Een heele optocht van ouders + kinders en onder vroolijk gezang reed de auto met Sint het erf op. Van Zanen ging hem tegemoed en ijskoud Henkje op z'n eentje achter oom v. Zanen aan naar St. NIc. toe, terwijl de andere kinderen allemaal in de deurpost bleven staan. Hij had heelemaal geen angst, maar wij hebben St. Nic. ook nooit als boeman voorgesteld. Nadat alle kinders een voor een van het front waren gekomen met prijzingen en vermaningen..... Daar komt juist de post, even zien: briefkaart van Katy, een van Pa+Ma voor Henkje en een brief van Vader, dus weer flink verwend! Ook het bekende drukwerkrolletje van Pa en Ma weer.

Nu weer over St. Nic. Henkje kreeg een pluim voor z'n zwemmen (las Str. Nic. van een briefje op) Eenig was dat al die verwachtende kindergezichtjes. En toen de cadeautjes, dat was meteen vreugde. Ze genoten allemaal. Toen St. Nic. weg en de kinderen naar bed waren was er voor de grooten een gezellig etentje en samenzijn. Echt prettig. De volgende dag naar de dierentuin en 's middags naar huis. Dus toen was de pret weer op, maar het was een gezellig weekend geweest.'

Ander nieuws is de diverse visites die Manindjau aandoen, vooral die van de baas. Hij is er al om 8 uur 's morgens en blijft tot half 5! Daaruit zou je kunnen opmaken dat hij het bij Deys naar zijn zin heeft, 

'maar hoe hij over Frits denkt zullen we komende maand wel vernemen, want de conduitestaten zijn al verzonden en die zullen we in Januari wel zien. Nu stellen we ons er heusch niet al te veel van voor, want vaak genoeg is het al gebeurd dat de lui aardig tegen je zijn en je toch een minder vleiende opmerking in de conduite geven. Maar we zullen maar rustig afwachten en er geen nacht minder rustig om slapen. 

Nu ik hierover schrijf voel ik zelf Klaas Vaak wenken en ik sluit met nog een ruimte voor Fisje en verder erg veel liefs en goeds en poenen voor allen. Jullie Els.' 

Frits schrijft dat het een bewogen week was, maar het Sinterklaasfeest is al door els beschreven, dus houdt hij het bij wat andere wereldzaken.

'de vermoedelijke abdicatie van Koning Edward, de invloed van dat voornemen op de beurs en als tragische noot het neerstorten of liever botsen van het K.L.M. vliegtuig boven Cloydon met 12 te betreuren dooden.* Daartegenover staat dan de K.L.M. prestatie om een achterstand van 1 1/2 dag in te halen door 10000 km achter elkaar te vliegen. Knap, maar een gevaarlijk experiment.** 

Bij de Van Zanens is op Vaders gezondheid gedronken 'en daarbij instede van aan den Spaansche heilige onze gedachten uitgezonden aan den "Portugeesche kluizenaar".'

Frits is ook trots op zijn zoon die zo 'gemoedereerd' de heiligman tegemoet trad en onbevangen op diens vragen antwoordde. 'Het was een heel geslaagd feest en ik ben erg blij dat Henkje nu St. Nic. gezien hheeft. Nu, dag allemaal en veel liefs als steeds, van Frits.' 

* Op 10 december 1936 deed koning Edward afstand van de troon, omdat hij wilde trouwen met de Amerikaanse Wallis Simpson. Koning Alber, de jongere broer van Edward besteeg de troon en een constitionele crisis was voorbij. De broer benoemde Edward tot hertog van Windsor, een 'nieuwe' titel voor de man die vrijwel direct Engeland verliet. Wallis was al maitresse van de toen nog kroonprins en werd in Engeland met argusogen bekeken. Ze werd ervan verdacht een Duitse spionne te zijn en de relatie zou sadomasochistische trekken hebben. 

Op 9 december 1936 stortte de Lijster neer een DC2 die was opgestegen vanuit Cloydon en, door dichte mist, uit koerts raakte en een schoorsteen schampte van een nabijgelegen huis. Het strotte vervolgens neer op een leegstaande woning en vloog in brand. Een stewardess en een Duitse passagier waren de enige overlevenden. Aan boord de uitvinder van de autogiro (een 'molenvliegtuig') en de voormalige president van Zweden. 

 

December 1936 (1 bis); over ontgoocheling gesproken

De gewone nieuwtjes zijn niet altijd goede nieuwtjes.

'M'n schouderpijn heeft zich ontpopt in een virulente uitslag net gelukkig onder m'n boordje naar beneden loopend tot m'n schouderblad. En drie dito, maar kleinere uitslagen op borst en arm. Waar al dat 'goeie gedrag' eensplots vandaan kwam snap ik niet. Ik dacht eerst dat 't steen puisten zouden worden, maar het waren gloeiend roode vurige blaasjes. verduvels pijnlijk en lastig, maar die nu hun eerste heftigheid al hebben verloren. Ik dacht daarbij nog met schrik aan die steenpuisten-epidemie die jullie in Singapore hebben gehad. Daar is Katy toen nog het beste van af gekomen. Maar Frits had het toen al heel erg te pakken. Jullie bent toen nog ingeënt met serum getrokken van je eigen steenpuisten. Jullie zaten vól! Van boven tot beneden en van voren en achteren. 't Is voor het eerst dat mij zoeiets overkomt. Enfin, allicht spaart het een ziekte uit. Kan ook bespoedigd zijn door gebruik van levertraan, wel niet lekker, maar dat ik gebruik als vet-ersats.'

Wat de winterschoonmaak na de verbouwing betreft, kunnen we wel constateren dat Pieter voortvarend te werk is gegaan. Maar of hij de zomerzon nog zal zien schijnen op de glimmende vloer?

Hij vervolgt:

'Ja, zeg dat wel, Katy, een beroerder jaar dan ik nu achter de rug heb is moeilijk denkbaar. Aannemende dus dat het haast niet ellendiger kan, zou je zeggen dat 1937 hoogstens beter voor me kan worden. Zoo zij het. Het weer werkt nu in elk geval mee. We hebben hier de prachtigste dagen. Heldere zonneschijn en geen druppel regen. Met m'n jas aan in huis gaat 't best op het oogenblik zonder verwarming en met een paar oude gordijnen over m'n bed er bij heb ik het daar ook warm genoeg. Laatst op een koude nacht bedacht ik me dat ik nog een warmwaterzak had. Hè ja, laat ik dat doen, dacht ik genoeglijk. Gauw water opgezet en 'n half uurtje later kroop ik met m'n warme schat in de keeskapé [?]. Eerst maar even m'n pijnlijke schouder wat warmte geven. Ja, fijn hoor. Lekker warm......als maar warmer......nóg warmer......verdulleme, dat is haast ál te gloeiend......nee, dat kan ik niet uithouden......En wat een wonder. Toen ik die waterweelde naar het voeteneinde wilde verplaatsen greep ik naar een kleddernatte schouder en was ik al bijna tot m'n middel doorweekt. De zak was lek geworden. Over ontgoocheling gesproken. Brr wat was 't toén koud. Maar dat zijn zoo de kleine verdrietelijkheden die je gelukkig den volgenden dag al weer vergeten bent. Het corpus delicti doet zijn straf in de vuinisemmer.'

Ondertussen leest Pieter elke dag uit de Portugesche Bijbel. Het gaat hem goed af, want het Nieuwe Testament kent hij vrijwel uit het hoofd. 

'Het enige nadeel dat eraan verbonden is, is dat alles in the Thou en Thy-vorm staat waardoor alle werkwoorden era o verbo , e o verbo esteba com Deus, e o verbo era Deus. Hier heb je alleen te maken met verschil van bijbeltaal en spreektaal. Want verbo is in de spreektaal: werkwoord Woord is palavra. Daaruit merk je weer het verband met Fransch en Italiaansch; hoewel 'spreken' in 't Portugeesch is 'falar'.'

En dan nog maar een slecht nieuwtje: 

En dat is het dan voor de laatste dag van Pieters 56ste jaar.

 

December 1936 (1); in het echtelijke etui

Omdat een brief met felicitaties van Katy tegelijk met die van 'Essiefissie' op de derde december in Porto op de mat valt, viert Pieter zijn verjaardag maar twee dagen te vroeg. 

'wat betreft den inhoud ben ik dankbaar voor zóóveel hartelijks. Jullie kunnen je de eenzaamheid, in mijn geval niet alleen lichamelijke maar ook geestelijke, moeilijk indenken. En juist daarom kunnen jullie ook niet begrijpen hoe goed zoo'n paar echt hartelijke brieven me doen.' 

En er is nog meer blijk van eenzaamheid:

'Nu draaft Katy ook wel niet naar het gezelligste der tehuizen, maar 'n moeder en 'n zoon en 'n radio geven toch in ieder geval méér geluid dan twee katten. [ik weet niet waar die moeder, zoon en radio op slaan] Het eenige woord dat ik vandaag gesproken heb was: "Quanto?" (Hoeveel?) toen ik bezoek kreeg van den man die geld kwam halen voor de gebruikte electriciteit in November, met "Dom dia!" ten afscheid. Dat "bom" wordt uitgesproken als het Fransche "bon".'

De brief voor vader van zijn zoon, die wij reeds 'gelezen' hebben, rept over de tijd die gemoeid is met het schrijven ervan. Wel 7 kwartier, herinneren we ons. Nou, Pieter beaamt dat dat uitwisselen van informatie inderdaad veel tijd vergt, en dat zie je er, zeker bij een getypt exemplaar, niet meteen aan af, 

'maar er zitten uren van tijd in. Behalve voor huishoudelijke bezigheden wordt er tusschen de onderwerpen door nog al eens gepauseerd. Dan tracht ik me jullie voor te stellen, ieder bezig in eigen sfeer met de werkzaamheden en rompslomp des dagelijkschen levens en verplaats me in gedachten in Indië en Holland. Op dit oogenblik liggen jullie in Manindjau reeds een paar uren in het echtelijk etui en draaft Katy net naar huis voor de avondmaaltijd.' 

Er is gelukkig wel wat afleiding, zoals 'de herdenking aan het herstel van de onafhankelijkheid van het Spaansche juk (1640).'

'Op dien dag heb ik gedaan hetgeen Uwe aandacht vindt oogeteekend in het evangelie van Mattheus, hoofdstuk 5, alwaar we lezen: "Zoo iemand U vraagt één mijl met hem te gaan, ga met hem twéé mijlen."'

Nascimento komt Pieter om 2 uur 's middags ophalen om samen te wandelen. Pieter heeft er niet zoveel zin in, had ook liever iemand van het vrouwelijke geslacht begeleid, maar omdat hij toch niets beters te doen heeft, stemt hij in. Samen steken ze per roeiboot (voor 1 Esc.) de rivier over en bezoeken ze een vissersdorp 'waar schijnbaar juist de wonderbare vischvangst aan land was gesleept'. Ze luisteren er naar een evangelist en gaan verder naar de 'Villa Nova Gaya' (Vila Nova de Gaia), het exportcentrum van portwijn, met magazijnen, werkplaatsen en laboratoria. Via de brug wandelen de twee heren terug en nog eens 193 treden op om in het centrum een glas wijn te drinken (6 cent). Om half 7 is Pieter weer thuis, afgemat. Maar gelukkig liep ook Nascimento 'zooals het spreekwoord zegt, met z'n tong uit z'n bek.'

Over die evangelisatie schrijft Pieter uitgebreid:

En dan, wat een verrassing, volgt er op de dag voor de verjaardag nog een heel pakket met brieven en wat toegestopt geld (5 gulden van Katy en ook 5 van de familie Chambers). Er is weer een zending uit Indië, met een stapeltje foto's. De familie uit Bussum stuurt een verjaarsbrief en er komt bericht van een kennis uit Den Haag.

'Wat een verrassingen. Ik stond gewoon perplex; net zooals Henkie bij zijn tafeltje op zijn verjaardag stond, zoo stond ik ook al mijn schatten te bekijken. Honderdduizend bedankjes! Als ik morgenavond in m'n eentje in de bioscoop zit ga ik me voorstellen dat jullie allemaal dichies om me heen zitten en dat Katy me, als 't erg 'exciting' wordt, de noodige blauwe plekken knijpt. Ik heb wel twee dagen werk om alles te beantwoorden. En graag! Dus, aangezien ik iedereen toch nog een privé-brief schrijf, ga ik maar gewoon met de zendbrief verder en de gewone nieuwtjes.'

Daarover later meer.

 

November 1936 (9); verheffend, onderhoudend en leerzaam

'alle lettertjes die jullie hier zien hebben een pijnlijke geboorte gehad', schrijft Pieter, die niet alleen een zware verkoudheid heeft, zo eind november, maar ook een zere nek en schouder. 'Het kan een ontstoken spier of zenuw zijn of de aankondiging van een negenoog of steenpuist.'

Elke beweging doet pijn, maar Portugese dokters vertrouwt vader niet. 

'Trouwens, ik vertrouw hier op gezondheidsgebied niets, maar dan ook absoluut niets, en niemand. Behalve de primaire gevallen is er hier zóóveel hereditairs dat ik me niet aan een onuitgekookt lancet of vuile spuitpunt zou durven wagen. Ich danke!'

Naast krissen en wajangpoppen heeft Pieter een foto van Katy (met kat) en een Hollands molentje aan de muur hangen, naast een kleine scheurkalender.

'Met dat laatste ding heb ik nog al eens discussie. Op de achterzijde staan meestal moppen uit de ark van Noah, dikwijls fout of slecht gedrukt Vlaamsch en aan de voorzijde een of andere wijsheid als 'n koe of 'n aanvechtbaar stukje filosofie. Zoo stond er op het blaadje van Donderdag, 19 November: - "Honger hebben en smakelijk eten; wat kan een mensch méér verlangen om gelukkig te zijn." Nou, aan die redenatie van Bartje mankeert nog wel zoo het een en ander. De dag daarvóór verkondigde mijn Orakel van Delphi: - "De goederen dezer wereld zijn als sneeuwvlokken, die de oogen verblinden en spoedig smelten". Tegen al zulke ketterijen steek ik in m'n eentje heele redevoeringen af. Zoo'n paar dikke sneeuwvlokken zouden me best van stade komen en de andere redeneering is nog minder dan dierlijk. Zelfs in een krokodillenpark zag ik laatst op 'n prentje, proberen ze de dieren nog met een glijbaan afleiding te bezorgen tegen de verveling; om van de vele andere roerselen des menschelijken gemoeds nog  niet eens te gewagen.

Soms zijn de korte preekjes besjes-hofje-achtig innig. Op de 20ste luidde het woord ter overdenking: - "Het evangelie doorgronden is tot de diepte diepten van 't menschelijke hart doordringen." Jawel, juffrouw  Kalker; wat heeft dominé weer mooi gesproken vanmorgen.* Mijn hemel, wat 'n larie. Inderdaad: "zalig zijn de armen van geest!" Zie verder mijn overleden vriend Mattheus. En geef mij maar Dr. Freud.'

Katy schrijft geregeld en gelukkig is er het verjaardagverslag van Henkje. Hij is blij dat het stempelkussen 'nu ook nog dienst heeft gedaan.'

'Ja, wat is alles veranderd. Mijn mooiste cadeau, toen ik 'n jaar of zeven was, bestond uit een doosje met een laagje watten, waarin een paar eendjes en vischjes van blik plus een magneetstaafje. (30 cent) Die mocht ik dan Zondags als ik zoet was geweest en ik geen teksten of catechismus had te leeren of naar de kerk of Zondagschool moest, door een waschkom heen en weer sleuren aan hun eveneens gemagnetiseerde snavels of bekken. Verheffend, onderhoudend en leerzaam!'

Met beestjes in een waskom, kan de oude Pieter nu nog niet spelen. Het 'saneamento' is zogenaamd 'KLAAR" maar de watertoevoer is nog niet geregeld. Dat kost diverse telefoontjes (die hij láát plegen) en bezoeken van loodgieters.

'toen ik vroeg of alles in orde was, kreeg ik ten antwoord: pronto! 't Was 5 uur. De kerels holden de trap af en toen ik ging kijken naar mijn nieuwe geluk van water en 'n W.C. was wél de aansluiting gemaakt, maar water: ho maar!'

Pieter weigert natuurlijk een briefje te ondertekenen dat alles in orde is (meter doorgeblazen, zuigertjes vervangen). De volgende dag komen er nieuwe mannen die de bij montage verstopte buizen repareren. En jawel: er is water.

'Maar wat nóg niet werkt is het waterreservoir boven de W.C. Daar zal nog wel een hartig woordje en poosje overheen gaan.'

Ondertussen spoelt Pieter met een emmer het toilet door. De werkster is al een paar keer geweest om schoon te maken.

'De slaapkamer kan ik helaas niet verplaatsen, zooals ik gedacht had, want ik heb achter geen plaats om m'n leeslamp in te schakelen en in slaap raken zonder lezen gaat tegenwoordig heelemaal niet meer.' 

We hebben al een tijdje niet gehoord over de taallessen, maar die gaan wel gewoon door. Er zijn 'allerhande verwikkelingen die de animo weer een poos verstoren tot ik aan het gehaspel weer gewend ben', maar de werkwoorden staan toch heus weer op het netvlies. 

'Er zijn VIER vormen waarin je kunt zeggen: ik was en wij waren. Om straal mesjogge van te worden. En dikwijls weer klinkt het taaltje zoo on-áf. Als je wil vragen: wat heb je of wat scheelt er aan, dan is dat: o que é que há. Letterlijk: het wat is wat hebt? Uitgesproken oekke-ekke-á. Wat het zoo moeilijk maakt is dat je niet van Hollandsch, Duitsch of Engelsch een zin kunt vertalen. De zinsbouw is zoo heel anders. En al dat open geduvel zonder medeklinkers doet ook zoo onbeholpen aan. Maar elken dag een draadje zal dan toch eindelijk wel in 'n jaar 'n Portugeesch hemdsmouw worden.'

Er is ook goed nieuws, natuurlijk.

'Eindelijk ook is mijn voornaam in het Huis van Oranje terecht gekomen, zie ik aan de verzameling voornamen van Prins Bernhard. Gelukkig. Gezien dat we in Nederland een speciale God van Oranje hebben valt er allicht van den goddelijken zegen-regen op het Huis van Oranje ook 'n druppel op de P. in Oporto. 't Zal tijd worden. Mijn grootmoeden zei altijd van me: een kind van zóóveel gebeds kan niet verloren gaan. Nos esperemos.' 

Intussen doet Pieters schouder zo'n pijn, dat hij niet verder wil schrijven. Met een referentie aan het bevoorrechte Holland, omdat er alweer een derde Nobelprijs naar een (Hollandse) chemicus gaat ('Uit het krantenartikel heb ik getracht aus zu knobeln waarvoor het eigenlijk was, maar het gaat wel een beetje boven m'n pet'**) komt Pieter met de beste wensen, of wel: 

'H.Z.V., gezondheid, geluk en alles wat jullie jezelf kunt wenschen hoop ik van harte dat jullie deel mag zijn in het jaar dat weer voor ons ligt, waarbij een speciale 'verticale' ter bezegening.'

* Juffrouw Kalker refereert waarschijnlijk aan het amusementslied Juffrouw Kalker en Juffrouw Smit. De beginregels zijn zo: 

'M'n buurvrouw uit de straat/ Is een mensch dat heel graag praat/Haar naam is Juffrouw Kalker/Ze woont naast Juffrouw Smit/ KOojmt Juffrouw Smit voorbij/begint de roddelarij...' Alle volgende coupletten beginnen met 'O Juffrouw Kalker (2x).'

** Peter Debije (1884-1966) ontving de prijs voor zijn verdiensten op het gebied van de moleculaire structuur door onderzoek naar dipoolmomenten en de diffractie van röntgenstralen en elektronen in gassen. Ik begrijp wat Pieter bedoelt. 

November 1936 (8); een gammel zooitje

'Het zal nu zooals 6 jaar geleden zijn dat ik in een van m'n huisbrieven een tirade hield over aromatsiche eigenschappen van den doerian, waarbij ik als ik het me wel herinner vergelijkingen trof tusschen de plaats die dient om de afgewerkte en verteerde voedselstoffen tot laatste rustplaats te dienen. L'histoire se repète. Zes jaar later schrijf ik weer over den doerian. Nu wordt het echter een ode. Wat toen stank heette is nu een pittige lucht geworden en de smaak behoeft geen andere omschrijving dan: lekka!'

Het bovenstaande schrijft Frits die hoopt dat deze ode Nederland op tijd bereikt om te feliciteren met vaders verjaardag. 

Het belooft weer een drukke feestmaand te worden bij het gezin in Indië, met Sinterklaas, Kerstmis en de feesten rond Juliana. Terwijl Frits dit pent, speelt een rapsodie op de radio, een welkome afwisseling na de uitzending 'Algemeen buitenlandsch overzicht'. Dat programma wordt wekelijks uitgezonden en 

'weet telkens weer duidelijk te maken wat een gammel zooitje de wereld toch maar is met Duitsch-Japansche verdragen, Russische "rechterlijke" uitspraken (links georienteerde rechters zullen wel niet het juiste midden kunnen vinden denk ik) in gevallen van Duiste ingenieurs en Spaansche klanken die anders klinken dan de oude liedjes bedoelen. "Zie ginds komt een duikboot uit Rusland weer aan" of "Zie de maan schijnt door stukgeschoten ramen" en "Sint-Nicolaas kapoentje gooit bommen in 't plansoentje. Weinig verheffend. Goddank zitten we er hier ver vandaan en merken van de heksenketel niet veel meer dan dat een paar dingetjes wat duurder geworden zijn. Schlusz!'

Voor iedereen veel liefs en wenschen en handen en zoenen.

En Els voegt nog toe dat er net een pakket met drukwerken en modelplaat zijn binnengekomen via PaMa. 'komt zoo mooi op tijd.' 

In haar eigen brief vertelt Els dat het regent, wat op zich lekker verfrissend is, maar je wel aan huis kluistert. Dat is vooral voor de jongens lastig, omdat ze gewend zijn elke morgen buiten te zijn. Het huisarrest valt ze dan ook zwaar. 

'Vooral 's middags vindt Bobbie dat onplezierig, hij is gewend aan zijn middagwandelingetje en daarna kruipoefeningen en sinds een paar dagen komt hij naast m'n stoel staan, heft zich dan aan mijn jurk op en bedelt dan om een stukje djeroek of zoo en dat vindtie dan erg knap van zichzelf. Het zal nu wel niet lang meer duren of hij tippelt door het huis, hoewel ik het wel erg leuk zou vinden als hij z'n eerste stapje bewaarde tot Opa en Oma hier zijn, die kunnen er dan nog van meegenieten, hoewel ik enorm overtuigd ben dat ze dat zonder die eerste stapjes ook zullen doen, want het is werkelijk een eenig jong. 

Henkje proberen we nu af te leeren datie zoo eeuwig hard praat, duidelijk is het wel, maar hij overdrijft die duidelijkheid, nu hoop ik dat ie erachter is als Pa ma hier komen.' 

De tijd tot de komst van deze ouders begint op te schieten, maar het is inmiddels wel duidelijk dat ze niet op Pakan Baroe kunnen vliegen, want het vliegveld moet worden vernieuwd om de nieuwe, grote Douglasvliegtuigen te kunnen ontvangen. 

En over de komst van PaMa gesproken, nog een kleine bestelling, ja! 

Een aantal koppen en schotels van het theeservies, want die breken in huizen Deys zo snel. 

Speelkaarten voor Henkje, die veel speelt met Fisje, maar wel wat afwisseling kan gebruiken. 

'6 Aardig gekleurde waschhandjes voor onszelf.' 

'Een flesch 4711 (groote) uit Singapore.' In die plaats is die eau de cologne goedkoop en als ma 'm meteen openmaakt hoeft ze misschien geen invoerrechten te betalen. 

'Overigens een knalidee van jullie dat we de kosten op afbetaling mogen voldoen, want we hebben de laatste tijd nogal veel geld laten rollen door noodzakelijke en onnodige uitgaven. Prinses Juliana maakt heel wat beuzen lichter. De menschen hebben allemaal nieuwe kleding noodig.'

En af en toe gaan Frits en Els ook uit, bijvoorbeeld naar de soos, met de familie De Jong, om daar de film  Rose Marie te zien.* Al viel die wat tegen, 'het fuifje' achteraf maakte weer een boel goed. Het echtpaar komt weer eens om 5 uur thuis. Gelukkig is het dorp klein en komt er niet veel bezoek, dus kan er wel worden uitgerust, ook als er van uitslapen niet veel komt, omdat Henkje al vroeg op is. 

Met felicitaties in verband met vaders verjaardag. Sluit nu ook Els haar brief af.

* De musicalfilm Rose Marie is een verfilming van een Broadway Show. In 1928 werd een stomme versie uitgebracht en in 1954 een gekleurde film. Die uit 1936 was in zwart/wit. Alle versies spelen in de Canadese wildernis. De hoofdrollen in deze zeer populaire film (uit '36) waren voor jeaneete Mac Donald en Nelson Eddy. Hun uitvoering van het lied Indian Love Call zou hun 'signature song' worden en blijven. Luister en bekijk het hier.